Kulis.az Qismətin gənc yazıçı Şamxal Həsənovun “Səs və ya Qırmızı” romanı haqqında yazdığı “Səs və ya Qırmızı”nın üçbucaqları və ya arzudan hikkəyə” məqaləsini təqdim edir.
Keçən həftə ölkənin tanınmış şirkətlərindən birində işləyən dostum zəng vurub ki, bir reklam mətni üstündə mübahisəmiz düşüb, mən belə yazmışam: “Bizim texnologiyamız informasiyanı sizin üçün əlçatan edir”, amma rusdilli iş yoldaşlarım “əlçatan” sözünü geridəqalmış, köhnə hesab edirlər; deyirlər ki, onun yerinə belə yazaq: “Bizim texnologiyamız informasiyanı sizin üçün mümkün edir.” Gülürəm, çünki bu, çox tipik reaksiyadır, təfəkkürdə kasta sistemi olanda, yəni düşüncə müstəmləkə illərinin zədəsini irsi mükafat hesab etməyə başlayanda, elə belə də olur; ona elə gəlir ki, biri var “Starbucks”da amerikano içən very cool sözlər, biri də var hər səhər “Yeni Günəşli”dən marşrut dəyişə-dəyişə işə gedən üzütüklü, saçı pırtlaşıq tfu-kaka sözlər.
Son illər tez-tez eşitdiyimiz, hətta bəzən yazıçıların belə dilinə gətirməkdən utanmadığı “öz ədəbiyyatımızı oxuya bilmirəm, bizimkilər geridəqalmışdır” kimi ifadələrin bir səbəbi də budur. Amma başqa bir səbəb də var: mən buna “turist illüziyası” deyirəm. Daha çox xarici dildə oxuyanlar ən müxtəlif səviyyədə düşünürlər ki, məsələn, Fransua nə yazsa, gözəldir, amma Həsən alındıra bilmir. Qətiyyən zəngin lüğət tərkibi olan dilləri istisna etmədən deməliyəm ki, eynilə, ilk dəfə getdiyin xarici ölkədə hər şeyin sənə gözəl, hamının sənə problemsiz, hər yeməyin sənə hədsiz dadlı gəlməsi kimi, xarici dilin də bir müddət belə təsiri olur. Halbuki, ilk dəfə getdiyin həmin xarici ölkəyə ikinci, üçüncü dəfə gedəndə turistik heyranlıq yavaş-yavaş azalır, bir-iki nəfərlə tanış olandan sonra göylərdə uçan problemsiz-məsud insan profilinin ayağı yerə dəyməyə başlayır, artıq ikinci-üçüncü dəfə dadandan sonra yeməklər də adiləşir. Heyranlıq mərhələsindən sonra yerdə nə qalırsa, həqiqi qazanc da, həqiqi sevgi də odur. Məncə, əsas məsələ bu heyranlıq mərhələsini idarə etməyi bacarmaqdır. Əks təqdirdə, peşəkar etikayla, normal məntiqlə tamamilə zidd olan əcaib-qəraib “qənaətlər” ortaya çıxır: özü Azərbaycan dilində yazan, mətn paylaşan, kitab çap etdirən müəllif(lər) deyir ki, bizimkiləri oxumuram. Bəs onda biz səni (sizi) niyə oxuyaq?
Mario Varqas Lyosanın yazmağa yeni başlayanlara şiddətlə tövsiyə etdiyim “Gənc romançıya məktublar” adlı kitabında maraqlı bir hissə var. Lyosa yazır: “Bəzi romançılar öz dövrlərinin qrammatikasına və üslub qaydalarına hərfi-hərfinə tabe olaraq son dərəcə səliqəli yazırlar, məsələn, Servantes, Stendal, Dikkens, Markes kimi; ancaq ən azı onlar qədər hörmətli başqa romançılar isə bu qaydaları heç saysalar da, qrammatik qaydaları müxtəlif yollarla əzib-keçsələr də, akademik prizmadan baxanda səhvlərlə dolu olsalar da, yaxşı, hətta mükəmməl romanlar yaza biliblər, məsələn, Balzak, Coys, Pio Baroxa, Selin, Kortasar və Lezama Lima kimi...”
Orxan Pamuk “Saf və düşüncəli romançı” kitabında roman yazmağı eyni vaxtda bir neçə şeyi idarə etmək baxımından maşın sürməyə bənzədir. Mən bu metaforanı davam etdirmək istəyirəm: maşın sürməyə anadangəlmə yatımlı olan, bircə dəfə baxmaqla götürən adamlar olduğu kimi, xeyli adam da sürməyi maşını vura-vura, yol hərəkəti qaydalarını poza-poza öyrənir. Bu mənada gənc yazıçı Şamxal Həsənovun debüt romanı “Səs və ya Qırmızı”nın dil pintiliyinə tuşlanmış (əksərən haqlı olan) tənqidlərə bir az daha tolerant yanaşmağın tərəfdarıyam.
Tutalım, bizdə çox da tanınmayan görkəmli türk yazıçısı Leyla Ərbil ilk hekayələrindən ümumiyyətlə durğu işarələrini öz bildiyi kimi dəyişdirir, bəzən beş nöqtə, bəzən dalbadal üç vergüldən istifadə edərək hissin, həyəcanın, düşüncənin ifadəsində öz qaydalarını yaratmağa çalışırdı. Bu nümunələrin sayını çoxaltmaq olar, kəsəsi, bədii mətnin dili yazıçı püxtələşdikcə, redaktorla işləmək vərdişi qazandıqca, özünə qarşı tələbkar olduqca və öz mühitini tapandan sonra düzələn məsələdir, amma şirkət misalında göstərməyə çalışdığım kimi, təfəkkür qəzaları daha təhlükəlidir. Mənə görə, bizim ədəbiyyatda səliqəli, cilalı dillə yazılmış anaxronik, əyalətçi mətnlər daha çoxdur.
“Səs və ya Qırmızı” romanı adıyla Folknerin “Səs-küy və qəzəb” və Orxan Pamukun “Mənim adım Qırmızı” əsərlərinə işarə vurur. Müəllif romana Prustun məşhur silsiləsinin məşhur ilk cümləsini olduğu kimi təkrarlamaqla başlayır: “Uzun müddət həftəsonları doyunca yata bilmədim.” Beləliklə, hələ əsərin adını və ilk cümləsini oxuyan kimi, artıq üç yazıçının adını zikr etmiş oluruq. Demək, hazırlıqlı, düşüncəli, mənbələrini gizlətməyən, oxucunu əsərin əvvəlindəcə diqqətli olmağa çağıran bir müəlliflə qarşı-qarşıyayıq. Roman ailə üçbucağı kimi qurulub: yazıçı oğul (İdris Nəsirli), ana (Səma Nəsirli), xəstəxanada yatan şikəst ata (Ramiz İdrisli). Romanda bu üç qəhrəmanın hərəsinin öz təhkiyəsində daxili monoloqlarını, şüur axınıyla yanaşı, atanın alter-eqosunun müxtəlif variasiyaları kimi oxunan heyvanların, mücərrəd anlayışların dilindən yazılmış müstəqil hekayələr də var.
Məncə, roman arzunun gizli təbiəti haqqındadır və bu baxımdan onu görkəmli fransız tənqidçisi, ədəbiyyatşünası Rene Jirarın “Romantik yalan və romansal həqiqət: ədəbi mətndə “Mən” və “Özgə” kitabında irəli sürdüyü tezislərlə oxumaq olar. Rene Jirarın nəzəriyyəsi bizim ədəbi mühitə tanış olmadığı üçün xırda bir arayış verək.
Rene Jirarın 1961-ci ildə çap olunan “Romantik yalan və romansal həqiqət” kitabı modern ədəbi tənqidə təsir etmiş ən ciddi mətnlərdən sayılır. Yazıldığı dövrdə böyük rezonansa səbəb olmuşdu, çünki əsər romantik aldanışdan bəhs etsə də, o vaxtlar dəbdə olan ekzistensializmin də azadlıq ideologiyasını çox qabartmasıyla eyni aldanışın içində olduğunu iddia edirdi; buna görə də, əslində, heç bir ədəbi cərəyana uyğun gəlmirdi. Jirar nəzəriyyəsini “üçbucaq arzu” anlayışı ilə izah edir: üçbucağın bucaqlarında arzulanan obyekt (nəsnə), arzulayan subyekt (insan) və arzunun vasitəçisi (mediatoru, katalizatoru) var.
Jirar deyirdi ki, sadəlövh baxış bucağına görə əsas nəsnədir, yəni insan arzusunun səbəbi də, qaynağı da odur. Bir az daha az sadəlövh düşüncəyə görə, əsas nəsnə yox, arzulayan adamdır. Arzulayan adam axtarıb öz nəsnəsini tapacaq, tapmasa yaradacaq. Bu mənzərədə üçüncü tərəf yoxdur, münasibətlərin həndəsi qarşılığı üçbucaq yox, düz xətdir. Jirar həmin üçüncü gizli tərəfi, üstü örtülmüş katalizatoru ortaya çıxarır: İnsan bir şeyi başqası da həmin şeyi arzuladığı üçün arzulayır, yəni arzularımız özümüzə aid deyil, onlar təbiəti etibarilə başqalarını örnək alır.
Həmişə arzularımızı “dölləndirən”, hərəkətə keçirən başqa biri var - o, örnəkdir, modeldir. Jirar buna “mimetik arzu”, “metafizik arzu”, “başqasına görə arzu” deyir. Alimin fikrincə, romantik-romansal ayrımı da burda ortaya çıxır: bir tərəfdə subyektin (insanın) muxtariyyətini və arzunun spontanlığını göylərə qaldıran romantik əsərlər var, o biri tərəfdə isə göylərə qaldırılan həmin anlayışı sual altına alan, onu mübahisələndirən, aldanışın mexanizmlərini ortaya çıxaran, beləcə, arzunun təqlidçi (mimetik) təbiətini faş edən romansal əsərlər...
Jirarın sistemini anlamaq üçün tez-tez istinad etdiyi üç fəlsəfi anlayışa qısaca toxunmalıyıq. Birincisi, Hegel fəlsəfəsindəki “bədbəxt şüur”, ikincisi Jan-Pol Sartrdakı “pozulmuş inanc”, üçüncüsü isə Maks Şelerin “ressentiment” anlayışlarıdır.
Hegelin ağ-kölə dialektikasına görə, bir şəxs, el dilində desək, “öz əli, öz başı” şəklində yaşaya bildiyini ətrafına qəbul etdirəndə ağa olur, ondan asılı olan kəs isə kölə hesab edilir. Fərd ancaq digər fərdlərlə əmələ gətirdiyi münasibətlər sistemi içində mövcuddur. İnsan ancaq başqası vasitəsilə münasibət qura bilər. Başqası olmasa öz mənliyinə çata bilməz. Öz mənliyinə sahib olmaq üçün digərləri onu təsdiq etməlidir. Bax, problem də burdan doğulur. İnsan başqasından asılı olduğunu hiss edən kimi nifrət hissi baş qaldırır. O andan etibarən xilas olmaq üçün asılı olduğu adamı məhv etməyi düşünür. Ancaq bir yandan başa düşür ki, bunu həyata keçirsə də, öz mənliyini əldə edə bilməyəcək. Bu vəziyyətdə həmin şəxs məhv etmək arzusu və məhv etmək istədiyi şeyə (şəxsə) möhtac olmaq arasında haçalanır və bədbəxt olur. Hegel bu vəziyyəti “bədbəxt şüur” adlandırır. Hegelin bu təyini “üçbucaq arzu”nu anlamaq baxımından vacibdir.
Sartrın “pozulmuş inanc” anlayışı da bir şüur içində ikiləşməyi bildirir. Sartr “Varlıq və heçlik” kitabında yazır:“Pozulmuş inanc vəziyyətində yalan danışanla aldadılan şəxs eyni adamdır. Mən aldadılan şəxs rolunda məndən gizlədilən həqiqəti, yalan danışan şəxs rolunda bilməyə məcburam. Həqiqəti qəti şəkildə bilməliyəm ki, onu daha ciddi şəkildə gizlədə bilim - və bunları fərqli anlarda yox (bu, yenidən ikiliyə qayıtmaq olardı), eyni layihənin vahid strukturu içində gerçəkləşdirməliyəm.”
Sadələşdirək: özümüzü aldadanda iki ayrı adam olmuruq, şüurumuz iki yerə ayrılır, bir yandan gizlətməli olduğumuz şeyin fərqində oluruq, bir yandan da onu gizlədirik.
Jirarın nəzəriyyəsinə ən çox uyğun gələn Maks Şelerin “ressentiment” anlayışıdır. Şelerin Nitşedən borc götürdüyü “ressentiment” anlayışı nifrət, hikkə, acıq, həsəd, kin-küdurət kimi duyğuları ifadə etmək üçün istifadə edilir. “Ressentiment”i ortaya çıxaran, ona impuls verən səbəblərin içində insanın özünü başqalarıyla müqayisə etmək instinkti yatır. İnsan özündə olmayan şeyləri qarşısındakında görəndə “ressentiment”in özülü qoyulur. Şeler deyir ki, əgər insan qisasını alırsa, “ressentiment”dən söhbət gedə bilməz, o yalnız reallaşmayan, yığılıb qalan duyğulardan əmələ gəlir. Şelerin fikrincə, fiziki qüsuru olan insanlarda “ressentiment” daha çox özünü göstərir, çünki onlar daim özlərini başqalarıyla müqayisə etməyə meylli olurlar.
Bundan başqa ailə daxilində də “ressentiment”in nümunələrini görmək olar, məsələn, ana bəzən gəlininə qarşı daxilən acıqlı olur, çünki böyüyüb boya-başa çatdırdığı və uğruna ölümə getməyi hazır olduğu övladı (oğlu) onun üçün heç nə etməyən başqa bir qadını (gəlinini) sevir. Mən “ressentiment”i insanın öz daxilindəki bir bataqlığa batması kimi təsəvvür edirəm, ona görə də bizim dildə hərəkət vektoru aşağıya doğru olan “acığa düşmək” sözünü daha məqbul sayıram. Yeri gəlmişkən, bizim ədəbi mühitdə və ictimai sektordakı hədsiz əsəbi, qəzəbli bəyanatları, hikkəni Şelerin nəzəriyyəsinə əsasən asanlıqla çözmək olar.
Jirar deyir ki, hər arzu başqasının arzusudur. Məsələn, Don Kixot ilə can atdığı, arzuladığı cəngavərlik arasında düz xətt yoxdur, burda görünməyən üçüncü tərəf var: Qalliyalı Amadis. Don Kixot onun adını zikr edir, deyir ki, onun kimi olmaq istəyir. Amadis bu üçbucaqda vasitəçi-katalizatordur. Tənqidçi Stendalın “Qırmızı və qara” romanından da tipik bir sitat gətirir: əsərin əvvəlində bələdiyyə sədri və arvadı gəzişə-gəzişə söhbət edirlər, ər arvadına deyir ki, Julyen Sorelin iki oğluna müəllimlik etməsini istəyir. Amma bunu oğullarının gələcəyi, yaxud elm sevgisinə görə istəmir. Onun arzusu özünə aid deyil. Ər-arvad arasındakı dialoq arzu mexanizmini açıqlayır:
“– Valenod uşaqlarına müəllim tutmayıb.
– Bu müəllimi əlimizdən ala bilər.”
Valenod şəhərin ən varlı adamlarından biridir və bələdiyyə sədrinin arzuları rəqibinə görə formalaşır. Deməli, üçbucaq belədir:
Jirar yazır ki, romansal mətnləri iki qrupda ümumiləşdirmək olar: “Don Kixot”dakı kimi, əgər vasitəçi (Amadis) arzulayanın (Don Kixotun) orbitindən kənardadırsa, buna xarici vasitəçilik deyəcəyik; Stendaldakı kimi, əgər vasitəçi yaxındadırsa, bunu daxili vasitəçilik adlandıracağıq. Tənqidçi zəruri bir qeyd də edir: vasitəçi ilə arzulayan arasındakı uzaqlıq fiziki mənada başa düşülməməlidir, coğrafi uzaqlıq müəyyən mənada əhəmiyyətli olsa da, əsas məsələ tərəflər arasındakı ruhi məsafədir. Don Kixot ilə Sanço Pansa həmişə yan-yana olsalar da, onları bir-birindən ayıran sosial və zehni məsafə aşılmazdır. Çünki kölə heç vaxt ağasının arzuladığı şeyi arzulamaz.
Jirarın nəzəriyyəsi çağdaş dövrdə yenidən aktuallaşdı. Bu gün sosial şəbəkələr başqalarının həyatından müxtəlif anları fasiləsiz şəkildə bizə təqdim etdikcə, üstəgəl, irili-xırdalı şirkətlər internetin operativliyindən, vizuallığından istifadə edərək bizi dalbadal reklam atəşinə tutduqca, “arzu sənayesi” bütün gücüylə işə düşür. Bizə öz arzumuz kimi gələn xeyli şey başqasında, yaxud reklamda gördüklərimizdir.
Çağdaş insan – arzu təqlidçisidir.
Mən Jirarın “üçbucaq arzu” nəzəriyyəsini “Günah keçisi”, “Zorakılıq və müqəddəs” və digər kitablarında genişləndirərək qurban seçmək, linç etmək, qara qışqırıq salmaq kimi bizim cəmiyyətə də xas olan fenomenlərə ustalıqla tətbiq etdiyi əsərləriylə bağlı söhbəti sonraya saxlayıram.
Qayıdaq “Səs və ya Qırmızı”ya. Jirarın nəzəriyyəsindən baxanda bu əsərdə nələr görünür, üçbucaq necə alınır?
Oğulun dilindən yazılan ilk fəsildə, birinci səhifədəcə ana haqqında belə cümlələr oxuyuruq: “...özünü tez-tez “başqasının yerinə qoymağı” sevən”, küçədən gələn səslərin “özünü yox, başqalarını narahat etmə ehtimalına” görə narahat olan bir qadın. Ananın öz dilindən nəql edilən ikinci fəsildə məsələ konkretləşir: “atası kimi olmayacaq oğlum”, “xeyli faydasız və zəhərli hesab etdiyim bəzi müəlliflərin kitablarını...”, “zatən, elə hər şeyə səbəb Ramiz olmayıbmı?”
Romanda ana küçədən gələn səslərə verdiyi reaksiyalarda bunu başqalarına görə etdiyini desə də, əslində, bunu özünü tamamilə evlə eyniləşdirdiyi, az qala, özünü evin bir hissəsi hesab etdiyi üçün edir. Onun idarəsindən və iradəsindən kənar bütün səslər evə, ona, ailəyə təcavüzdür. Qadın düşünür ki, atasından oğluna keçən kitab sevgisinin, yazmaq ehtirasının qarşısını almağın sirri də evdədir. Ev = həyat: “Məsələn, toxunub yerlərini dəyişdirməklə şeylərə, ən vacibi, İdrisin həyatına gərəkli və uyğun gördüyüm formanı verə biləcəyimə inanıram.”
Səma Nəsirli fikirləşir ki, oğluna (əvvəllər ərinə də) ev kimi nəzarət edə bilməməyinin, onları ev kimi dizayn edə bilməməyinin günahkarı kitablardır, ədəbiyyatdır. Ana istəyir ki, oğlu atasına oxşamasın, onu örnək almasın, fikir dünyasında çıxıb gerçək həyata qayıtsın. Ancaq oğulun atasıyla bağlı dediyi “zəkasını tez-tez qısqandığım” fikrindən başa düşürük, artıq üçbucaq qurulub. Ana özünü oğlunda təsdiq etmək istəyir, ancaq atanın kölgəsi hər yerdədir:
Mən roman boyu səpələnmiş bu üçbucaqların sayını çoxalda bilərəm, ancaq ən vaciblərindən biriylə fikrimi tamamlayım. Romanın “Axşama qonağımız var!” adlı fəslində ana oğluna xəbər verir ki, axşam Aysun adlı rəfiqəsi qızı Məryəmlə birgə onlara qonaq gələcəklər. İdris Aysun adını eşidəndə yaddaşının, təhtəlşüurunun ən qaranlıq yerində gizlənmiş neçə illik bir arzu qəfildən ortaya çıxır. Vaxtilə anası ona Aysunun fotosunu göstəribmiş və İdris xatırlayır: “İlk dəfə bu şəkildə, anamdan savayı “gözəl bir qadının” fərqinə varmışdım.”
Anasının dediyi “axşama qonağımız var” cümləsindən sonra İdrisin üstüörtülü arzuları təzədən dirilir: “Üstüörtülü arzum getdikcə özünəməxsus cəhətlərilə mənə daha çox yaxınlaşmağa, indi özünü aşkarcasına ifşa etməyə başlayır. Belə ki, arzum get-gedə təxəyüllümdə canlanan Məryəmə çevrilir...”
Bəs nədir bu üstüörtülü arzu? Bu sualın cavabı elə həmin fəslin bir cümləsində gizlənib, bir vaxtlar başqa qızlardan daha cəsur olan Aysun İdrisin dayısı Şəmsini “əbəs yerə əldə etmək” istəyibmiş! Müəllif bu fəslin final abzasında yazır: “Arzumu daha cəsurdur, yoxsa arzu edən insanmı?”
Jirar ötən əsrdən müəllifə cavab verir: Arzu.
Arzum budur ki...
Arzu edirəm ki...
Arzulayıram ki...
Görən, bunların arasında fərq varmı?
15 sentyabr, 2020
