Kulis.az Orxan Həsəninin şair Həmid Herisçi ilə "Azərbaycan ədəbiyyatında bədii redaktorların rolu" barədə müsahibəsini təqdim edir.

– Gəncliyinizdə Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun katibi vəzifəsində çalışmısınız. Mirzə İbrahimovun fərdi redaktoru var idimi? Həmin dövrdə müəllif, redaktor, nəşriyyat münasibətləri necə idi?

– Univeristetin dördüncü kursunda oxuyurdum. Məni Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Güney Azərabycan şöbəsinə işçi kimi qəbul etdilər. Şübhəsiz ki, atamın güneyli olmağının burada rolu var idi, ancaq mən özüm də az deyildim. Orada Mirzə İbrahimovla birgə işlədiyim zaman bədii mətnin redaktorluğunu öyrəndim. Öyrəndim ki, bədii mətnin korrektoru, oxucusu, rəssamı olmalıdır. Bunlar hamısı vacib məsələlərdir və Mirzə müəllim bunların hamısına diqqət edirdi. Onun həm Rusiyada, həm də Azərbaycanda kifayət qədər usta redaktorları var idi. Bununla belə xatırladım ki, bizim məşhur yazıçımız Əkrəm Əylislinin Tatyana Kalyagina kimi təcüməçisi olub. Hər yazıçının bəxtinə belə tərcüməçi düşmür. Fikir versəniz görərsiniz ki, Əkrəm Əylisliyinin rusca tərcüməsi Azərbaycan dili ilə müqayisədə daha şirin təsir bağışlayır.



– Rus dilində daha şirindir?

– Bəli, məhz rus dilində. Onun Azərbaycan dilində olan şirin mətni rus dilində şipşirindir. Rəhmətlik Rafiq Tağı “şipşirin nəsr” ifadəsini çox sevərdi. Tatyana Kalyagina təkcə tərcüməçi yox, həm də redaktor idi və o, Əkrəm Əylislini çox gözəl redaktə edib, bir çox ifadələrini dəyişib, hətta onun sintaksisinə müdaxilə edib. Əgər siz Əkrəm Əylislini həm Azərbaycan dilində, həm də rus dilində oxusanız, bu mətnlər sizə bir-birindən fərqli görünəcək. Adlarını əzbərdən deyə bilməsəm də, Mirzə İbrahimovun Tatyana Kalyagina kimi tərcüməçi-redaktorları var idi.

Ümumiyyətlə, gəlin etiraf edək ki, Sovet dövrü redaktorlar dövrüdür, müəlliflər dövrü yox. Onlar görünməyən ədəbiyyat fədailəri idilər. Televiziyaya, nəşriyyata, qəzet-jurnallara gedirdin, hərəsində 20-30 redaktorla rastlaşırdın. Gərək mətnlə rəftar edə biləsən, lazım gəlsə, onu qısaldasan. Qısaltmaq... bəli, bu çox vacib məsələdir. Bilirsinizz, bədii mətndə hər bir müəllifin nöqsanları olur. Nöqsan, bəlkə də, yaxşı bir bədii xüsusiyyətdir. Ədəbi mətndə əksik ola bilər, əsas odur artıq olmasın. Artıq söz bədii mətndə dağıdıcı təsir göstərə bilər. Sovet dövrünün redaktorları bu artıqları götürürdülər.



– Azərbaycanda yazıçılıq məktəbi müstəqillik dövründə qorunub saxlansa da, redaktorluq məktəbi davam eləmədi. Müəllif olaraq yaxşı bədii redaktorlar axtarıb tapa bilmirik. Redaktorluq məktəbinin müstəqillik dövründə davam etməməsinin səbəbi nədir?

– Keçid dövründə Sovetin bir çox nailiyyətlərini itirdik. Onlardan da biri redaktorluq məktəbidir. Təkcə ədəbiyyatda yox, eləcə də teatrda, kinoda redaktorsuz keçinməyə məcbur qaldıq. Müəllif hər zaman ipə-sapa yatmır, ambisiyaları həddən artıqdır, bayaq ifadə etdiyimiz kimi “artığı” çoxdur. Redaktorlar bu artıqları götürürdülər, indi kinoda da, nəsrdə də, şeirdə də, teatrda da bunu edən yoxdur. Müəlliflər azad olublar və indi məlumdur ki, əsərdəki azad müəllif çox təhlükəlidir. Azad müəllifin böyük əsər ortaya qoya bilməməsi fikri sınaqdan keçib.

Gəlin, biz xarici ədəbiyyatdakı nümunələrə toxunaq. 2016-cı ildə çəkilən “Dahi” adlı bir filmdən danışmaq istəyirəm. Bu, Amerika ədəbiyyatının məşhur redaktoru Maksvel Perkins haqqındadır. Filmin ssenari müəllifi Con Loqan, rejissor Maykl Qrandeygdir. Bu tarixi filmə baxandan sonra məlum olur ki, ümumiyyətlə, əvvəllər Amerika ədəbiyyatı mövcud olmayıb, 1920-ci ildə Maksvel Perkins adlı yazıçı bir gün Filadelfiya şəhərindəki “ağ adamları” yığır və təklif edir ki, mən səhmdar cəmiyyət düzəldirəm, Amerika ədəbiyyatını yaradacam, siz də mənə maliyyə ayırın və bundan qazanın. Tomas Vulf, Ernest Heminquey, Frensis Skott Fitscerald, Con Steynbek yarada bilsin deyə, Maksvel Perkins daxilindəki ambisiyalı yazıçını öldürür.

Təsəvvür edin, özündənrazı yazıçı əlində 400-500 səhifəlik romanlarla gəlir. Bu mətnlər redaktə olunur. Bizə elə gəlir ki, Amerika ədəbiyyatı öz-özünə yaranıb, yox, belə deyil. Amerika ədəbiyyatını da, Sovet ədəbiyyatını da redaktorlar yaradıblar. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatı redaktorlar yaradır.



– Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının redaktoru kimdir?

– Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının redaktoru yoxdur. Bu gün azərbaycanlı naşirlər özləri haqqında çox yüksək fikirdədilər və buna görə də redaktorluq məktəbi yaranmır. Müəyyən yazıçıları işə götürdülər ki, guya onlar redaktor olacaqlar, ancaq bu alınmayacaq. İndi həqiqi redaktorların yerini ambisiyalı müəlliflər tutub. Redaktor özünü qurban verəndir.

– Yazıçı özü-özünün redaktoru ola bilərmi?

– Mən indi hiss edirəm ki, ən yaxşı yazılarım hansılardır. Fikir vermişəm, vaxtında yazdığımın yarısını sildiyim mətnlər bu gün mənim daha çox xoşuma gəlir. Sağ əl yazırsa, sol əl pozmalıdır. İndi Azərbaycanda vəziyyət elə gətirib ki, yazıçının bir əli yazıçılıqla, digəri redaktorluqla məşğul olmalıdır. Təəssüf ki, mənim heç vaxt redaktorum olmayıb.



– Azərbaycanda yaxşı bədii redaktorların yetişməsi üçün nə lazımdır?

– Nəşriyyat sistemi. Bu günün ədəbiyyatının naşirlər yaradır. Məsələn, Stiven Kinq 200-dən artıq romanın müəllifidir. Bunu təkcə özü yazmır. Fiziki olaraq bu mümkün deyil. Bu ad - Stiven Kinq sadəcə brenddir. 4-5, bəzən 10-15 redaktor yetişir və müəllifin adı ilə kitablar yazırlar.

Daha bir filmə müraciət edək. Roman Planskinin “Adsız qəhrəman”ı. Filmdə deyilir ki, bir çox məşhur əsərlərin, bioqrafiyaların müəllifləri kitabın üstündə adı yazılanlar deyil. Bunları əslində “ədəbi zəncilər” yazıblar.

Nəşriyyatlar əvvəl redaktorları başına yığıb onları yetişdirməlidir və daha sonra yazıçılar bu redaktorların vasitəsi ilə yetişməlidir. Nəhayət, bədii əsərlərdən hamı qazanmalıdır. Maksvel Perkins müəlliflərə gündə beş dollar və iki köməkçi verirdi ki, onlar gündə on səhifə yazsınlar. O, pulu yalnız saat beşdə verirdi və müəllif on səhifəni bitirəndən sonra beş dollarını götürüb, pivə içməyə yollanırdı. Amerika ədəbiyyatı belə yaranıb.

Heminqueyin müəllifi olduğu "Əlvida, silah" romanının əlyazması 500 səhifə idi. Perkins onu qısaldanda aralarında mübahisə yaranmışdı. Müəllif üçün əsərini qısaltmaq onu sünnət eləmək kimi bir şeydir; ağrılıdır.

– Bu gün fürsət olsa, hansı müəllifləri redaktə edərsiniz?

– Mən düşünürəm ki, dünya ədəbiyyatının getdiyi istiqamət minimalizmdir. Sabir Əhmədlinin çox sevsəm də, cümlələri çox uzundur. Eləcə də İsa Hüseynov. Bu nəsr dili, məncə, arxaikləşir, dövrlə uyğunlaşmır. O vaxt lazım idi bu nəsr, indi yox. Bu gün orta əsrlər dekorasiyasında kənd nəsri ilə yazmaq mümkün deyil.



– Bəs öz mətnləriniz necə?

– Əlbəttə, hesab edirəm ki, mənim redaktorum olmalı idi. Bəli, dəyişiklik edərdim. Ancaq bu problem tək mənim yox, hamının problemidir.

Həmid Herisçi bu müəlliflərə 20 il əvvəl izah eləməyə çalışırdı. Çalışırdı ki, nə olar, nə olmaz. Mən redaktor deyildim, müəllim idi. Faciəm odur ki, gərək müəllimlik yox, redaktorluq edərdim. Bunu Təbrizdə anladım. Orada bir çox müəllifin şeirlərini oxudum, yaxşı şeirlər idi, ancaq çox uzun idilər.

Fotolar: İlkin Nəbiyev

• "Fortepianonun şairi" adlandırılan bəstəkar - Şopen Jorj Sanddan niyə ayrılmışdı?
• Əlisəmid Kür ölüm ayağında mənə nə demişdi? - Nadir Yalçın
• Söyülən, saçı qırxılan gəlinlər, bəyi öpən qadınlar - Dünyanın ən qəribə evlilik ritualları