Kulis.az Kamil Əlisoyun yazıçı Varis Yolçuyevlə müsahibəsini təqdim edir.
- Varis bəy, İsmayıl Şıxlının mətnlərini bəyəndiyi yazıçı ilk romanını niyə belə gec yazdı?
- Deməli, İsmayıl Şıxlı hekayələrimi bəyənəndə mən hələ Bakı Dövlət Universitetində oxuyurdum, 90- cı illər idi. "Ulduz" jurnalında da hekayələrim çıxdı, ancaq ədəbiyyata gəlmədim. Çünki 90-ların əvvəlini bilirsiniz, ictimai-siyasi vəziyyət necə idi. Həm Qarabağ müharibəsi başlamış, cəmiyyət siyasiləşmiş, SSRİ dağılmış və müstəqil dövlət qurmuşduq. İnsanların ədəbiyyata marağı, demək olar ki, yox idi. Kitab mağazaları fəaliyyət göstərmirdi, yerinə qəssab dükanları açılmışdı. İnsanlar siyasiləşmişdi, hamı Qarabağ haqqında düşünürdü.
O dövrdə həm də SSRİ dağıldıqdan sonra bir ictimai formasiyadan digərinə - yəni, sosializmdən kapitalizmə keçilmişdi, həm də ərzaq qıtlığı var idi, 15 respublikanın Moskvayla əlaqəsi kəsiləndən sonra hər bir respublikada problem yaranmışdı - inflasiya və sair.
Bu respublikalar bir-birini kənd təsərrüfatı və sənaye məhsulları ilə qarşılıqlı şəkildə təmin edirdi. Düşündüm ki, belə bir dövrdə ədəbiyyata gəlsəm, heç bir nailiyyət qazana bilməyəcəyəm. Hələ heç bilmirdim roman, novella, povest, felyeton nədir? Uşaq vaxtı özümdən bir kitab yazmışdım, kəsib-düzəltmişdim - “Varisin kitabları”. Orada hətta felyeton, novella sözlərini də istifadə etmişdim. Təbii ki, indi içindəkilər kitab adına gülünc şeylər idi. Uşaq nə yazar?
Yəni, böyük iddialarım var idi və 90-ların sonunda İsmayıl Şıxlı deyəndə ki, “Ədəbiyyata Varis gəlir”- mən gəlmədim. Başladım yazmağa, yazıb yığdım. Mənim belə bir frazam var: “Özünün ən güclü zərbələrini yaşadığın zəmanənin ən zəif vaxtına saxla”. Yəni uğur, karyera qazanmaq istəyən insan ətraf mühitlə, zamanla, sosial-iqtisadi vəziyyətlə mütləq uzlaşmalı - yəni, düz mütənasib olmalıdır. Başlamağım 2008-ci ilə qaldı.
- İlk dəfə qələmə aldığınız əsər hansı idi və o günləri necə xatırlayırsınız?
- İlk dəfə uşaq vaxtı şeirlər yazırdım. Orta məktəbdə oxuyanda hətta oğlanlar istədikləri qızlar üçün sifariş verirdilər ki, mənim üçün şeir yaz. Açıq deyim ki, o vaxtdan mən ədəbiyyatdan pul qazanmağın metodunu bilirəm. Məsələn, bu gün bizim yazarlarımızın ən böyük problemi nədir? Onların kitablarının, ədəbi məhsullarının alıcısı yoxdur. Əslində, bu, çox ciddi problemdir. Düzdür, deyirlər ki, yaxşı əsərin oxucusu olmaz. Bu, gülünc bir şeydir. Qabriel Qarsela Markesin hər kitabı bir milyon tirajla çıxırdı. Necə yəni oxucusu olmaz? Onda kimin üçün yazırsan? Məsələn, Uşaq vaxtı mən sifarişlə şeirlər yazırdım. Ancaq ilk ciddi əsərim hekayəm olub - "Sarı dəftərin əhvalatı". Elə bu da 90-cı illərdə “Ulduz” jurnalında İsmayıl Şıxlının ön sözüylə çıxan hekayəmdir ki, sonralar bir romanıma daxil etdim.
- Belə deyək, ilk ciddi əsərinizi yazmağa necə başlamışdınız?
- Viktor Hüqo Parisdə Notr-Dam kilsəsində yepiskopla gəzirmiş, yerdən üzərində “taleh, qəzavü-qədər” yazılan bir kağız tapır. O sözdən bu boyda bir epopeya - Paris Notr-Dam Kilsəsi yaranır. Yəni, mütləq hər bir əsərin yaranmasına bir təkan olmalıdır da. Poeziya bir az başqadır. Adətən, şairlərə sual verirlər ki, səni nə ilhamlandırır? Şeirdə nəsə ilhamlandırır. Ancaq yaradıcılıq, yazıçılıq - yəni, nəsr bir az ağır, monoton sahədir. Nəsrdə artıq səni heç nə ilhamlandırmır. Sadəcə, nəsə sənə informasiya mənbəyi olur. Mən 90-cı illərdən 2008-ci ilə kimi yazırdım, ancaq çap etdirmirdim. Lakin bir ara “168 saat” qəzetinin redaktoru idim və o vaxt ölkədə ən populyar qəzet idi. Yüz min tirajla çıxırdı. İndiki insanlar üçün bu astronomik rəqəmdir. Orada peroserial janrında yazırdım. Bu da bir ədəbi növdür. Ancaq, həqiqətən də, bu, ciddi ədəbiyyat deyil. Yəni, qəzet üçün nəzərdə tutulan mövsümi ədəbiyyat sayılır. 2008-ci ildə mən Dövlət Televiziyasının Dövri Nəşrlər və Sosioloji Araşdırmalar Deparamentinin rəhbəri idim. Rəy sorğuları keçirdik və gördük ki, kiril əlifbasından latın əlifbasına keçid Azərbaycanda kitab tirajının kütləvi azalmasının əsas səbəbidir. Hətta müəyyən yaşdan yuxarı olan insanlar heç latın əlifbasını öyrənmədilər və indi onlar kitab oxumurlar. Oxusalar da, köhnə kiril əlifbası ilə oxuyurlar. Yəni, böyük bir itki var idi. "Heç kim heç kimin kitabını oxumur" deyə bir məsəl var idi. Mənə elə gəlir ki, beş milyonluq şəhərdə bir ya iki kitab mağazası qalmışdı. Ancaq 2007-ci ildən biz start verdik və gördük ki, artıq stabil bir oxucu kütləsi var. Sosial media isə populyar deyildi, demək olar ki, yox idi. Feysbuk platformasının cəmi 1-2 istifadəçisi olardı. Rəy sorğusuna əsasən, gördük ki, Azərbaycanın standart oxucusu var ki, buna da orta statistik oxucu deyilir. Bu oxucu da tələbədir. Onda başa düşdüm ki, mənim uğur qazanmaq üçün çox böyük hədəflərim var və illərdir ki, gözləyirəm. Deməli mən yazıb - yığdığım romanların hansısa biri ilə başlamalıyam. Təbii ki, Qarabağla bağlı da bir romanım var idi. Təsəvvür edin, hardasa, 14 il yazıb - yığmısan, nə qədər baqajın var... Yeri gəlmişkən, fürsətdən istifadə edib gənc yazıçılara da burdan səslənim ki, yazıb baqaja yığmaq, çıxarmamaq çox mütərəqqi addımdır. Sırf məndə bu, təsadüfən olub. Hiss etdim ki, zəmanə ədəbiyyat zəmanəsi deyil. Bazara girsəm, yanaram və məşhurlaşmaram. Ancaq indi əsl parlamaq üçün məqam yetişsə də, ilk dəfə çap üçün heç kim tələsməsin. Yəni romandan danışıram, poeziyadan yox. Şeir anın məhsuludur, yazdın, çıxdı. Amma roman, ən azı, 3 il özünün yetişməyini gözləməlidir. Ayda bir dəfə sən ona yeni bir baxışla baxmalısan, oxumalısan. Hara zəifdir və səhvdir, haranı gücləndirməlisən, hara artıqdır. Adam hamısını hiss edir.
Beləcə, mənim stabil baqajım var idi və mən ordan orta statistik oxucuya - tələbəyə əsasən seçdim. Orda da xırdalıqlar var. Azərbaycanda orta statistik oxucu tələbə xanımdır, bəy deyil. Və mən seçim elədim ki, ilk əsər olaraq mən “Sonuncu ölən ümidlərdir”lə başlamalıyam. Özü də bu əsərim 10 min tirajla çap edildi. İndi ən böyük tirajlı kitablar 500-dən o yana keçmir. O vaxt da elə idi. Amma o vaxt on min tirajla kitab nəşr etdirmək çox ciddi bir işdir.
Gənc yazıçılara daha bir tövsiyəm olardı ki, oxucusunu tanısınlar. Bilirsiniz? Romanı yazırlar, bilmirlər, oxucuları kimdir. Hədəf auditoriyası olmalıdır, mütləq. Sən, tutaq ki, hərbi roman yazırsansa, hərbçilərə, idmançı ilə bağlı yazırsansa, idmançılara uyğun yazmalısan və sair. Bu, kooperativ ədəbiyyat sayılır. Sevgi romanı isə mütləq gənclərə yazılmalıdır. Əgər sənin auditoriyan gənc nəsildirsə, hara getsən də, onların ən birinci maraq dairəsi sevgidir.
- Ümumiyyətlə, Varis bəy, ölkədə beynəlxalq mükafatlara layiq görülən bir neçə yazıçıdan birisiniz. Ancaq sizin barənizdə deyirlər ki, əslində, o mükafatlar formaldır, onlardan istəsələr, əllisini də ala bilərlər. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?
- Yox, onu deyə bilməzlər. Məsələn, mən UNESCO-nun Adam Mitskeviç medalını almışam. Bu, necə formal ola bilər? İstəsələr, necə əllisini ala bilərlər? Bir nəfər alsın, çıxsın da. Yadıma nə düşdü? Hollivudda küçədə Oskar mükafatına bənzər bir dollarlıq şeylər satırlar. Dünyanın ən yaxşı rejissoru, aktrisası, müğənnisi... Bir dəfə bizim də bir Xalq artistimiz də ondan alıb ekrana çıxmışdı ki, Hollivuddan mükafat almışam. Yəni o, dərhal görsənir.
Mən ən böyük mükafatı 2018-ci ildə aldım. BMT-nin sədrliyi altında keçirilən Avrasiyanın ədəbiyyat üzrə “LıffT” festivallar festivalının qızıl laureatı oldum. 3-cü dəfə keçirilirdi. 2-ci mükafatı Nobel nominantı, məşhur rus şairi Konstantin Kedrov-Çelışev qazanmışdı. Birincini isə dünya şöhrətli qazax yazıçı Oljas Süleymenov qazanmışdı. Oljas Süleymenov, Kedrov-Çelışev, Varis... Yəni indi bu mükafatı hamımız ala bilərik? İndi bilmirəm, kim deyib onu? Gəlin, sizə deyim. Kimlərsə kimlərinsə uğurlarına paxıllıq edirlər, ara sözləri olaraq ortaya belə söhbətlər çıxır.
Yaradıcılığımın ilk illərində məşhur olanda mənə efirlərdə məhkəmə qururdular, hətta fiziki ölümümə cəhd edirdilər, zarafat etmirəm. O vaxt hamısına da cavab verirdim, birini deyənə beşini qaytarırdım. Ancaq indi, bu qədər uğurum olandan sonra mənə gülməli gəlir. Daha mən dedim, bunlar necə mükafatlardır. Beynəlxalq mükafatları almaq çox çətindir, elə Azərbaycanda da. Düzdür, bizdə bir mükafat var idi, “Qızıl Qələm” - 20-30 manata verilirdi... Nə yaxşı ki, Rəşad Məcid, Elçin Şıxlı - bizim dəyərli ziyalılarımız, çox sağ olsunlar, bu məsələni aradan qaldırdılar. İndi mən Ədəbiyyat və İncəsənət Portalında rəhbərlik edirəm. Oraya yazılar gələndə görürəm. Hamısı özünə “Qızıl qələm mükafatı laureatı” yazır. Azərbaycanda bu gün ciddi ədəbi mükafat yoxdur. Ancaq Mədəniyyət Nazirliyinin “Qızıl Kəlmə” mükafatı var idi. Azərbaycanın ən ciddi ədəbiyyat mükafatıdır. Yeri gəlmişkən, onun da laureatıyam. Bunu “biz də ala bilərik” deyən kimdir? Gülünc söhbətdir...
- Varis bəy, uzun illər televiziyada da çalışmısınız, media sahəsində də fəaliyyətiniz yaradıcılığınıza necə təsir edib?
- Əslində, indi də təsir edir. Mən indi Ədəbiyyat və İncəsənət Portalının rəhbəri, Azərbaycanın əməkdar jurnalistiyəm. Yəni, həmişə özümdə iki yerə bölünmüşəm. Həm yazıçı, həm jurnalist. Həm də ki, yazıçı kimi Ədəbiyyat Fondunun rəhbəriyəm. Bunlar ikisi bir-birini tamamlayır.
Fikir versəniz, 3-cü minilliyin ədəbiyyatı bədiilikdən çox, sənədliliyə meyl edir. Bu gün dünyada ən çox oxunan kitablar da “Non-Fiction” (Bədii olmayan ədəbiyyat) əsərlərdir. Jurnalistika ilə ədəbiyyat bir-birini çox gözəl tamamlayır. Həm jurnalist, həm də yazıçı olan adamın ədəbi dili daha oxunaqlı olur. Çünki publisistika daha geniş auditoriyaya, ədəbiyyat isə xüsusi ədəbi zövqü olanlara ünvanlanır. Onun birini seçsən, məsələn, sırf publisistika olsa, deyəcəklər ki, bəsit yazır. Yox, ədəbiyyat olsa, deyəcəklər ki, qəliz yazır. Amma bu ikisi birləşəndə, ortaq məxrəcə gələn bir üslub, dil olur və qəbul olunur, sevilir.
- Konkret olaraq ədəbiyyat yoxsa jurnalistika?
- Yox, onu seçmərəm, əllinin əlliyə. Heç vaxt birini seçmərəm.
- Son illərdə, yazıçı olaraq, hansı mövzular sizi maraqlandırır? Və yaxud yeni bir əsər yazası olsanız, hansı mövzuda yazmaq istəyərsiniz
- Əslində, biri var, yazıçının öz istəyi, biri də var, sosial sifariş. Bunlar ikisi də çox vacibdir. 2016-da Nyu-Yorkda biz Dünya Ədəbiyyatı Konqresində “Bestseller yazmağın qızıl qaydaları” adlı kursu aldıq. Ali təhsilli bestseller yazmaq ustası... Bugünkü ədəbiyyatımızla ötən əsrdəki ədəbiyyat arasında uçurum qədər böyük bir fərq var. Bu fərqi duymadan ədəbiyyatda külüng döymək mümkün deyil. Bu gün informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı ərəfəsində yeni bir nəsil ortaya gəldi. Buna “Z” nəsli deyirlər. 1996-cı ildən mobil telefonun kütləvi istismara buraxıldığı ildən doğulan uşaqlar “Z” nəslinə aiddir. Ondan sonra gələn “Alfa” nəsli isə artıq mobil telefonla yaşayan, internetlə nəfəs alan nəsildir. Bugün isə oxucu kütləsinin 80 faizi artıq bu nəsildir. 96-cı ildən hesablasaq, hardasa 30 il. Əsas oxucu təbəqəsi bütün dünyada, təkcə Azərbaycanda yox, gənc nəsildir, onlar daha çox oxuyur. Yaşlı nəsil sovet dövründə, bəlkə də, oxuyurdu. İndi isə, əksərən, oxumur. Ən yaxşı halda, onlar bu gün ən çox istifadə edilən “Tik-tok” platformasını izləyir, ya da, “Sabun operaları” deyilən teleseriallara baxırlar. Türkiyə daha çox istehsal edir belə serialları. Əsas oxucu kütləsi gənclərdir və gənclərin də həyata baxışları isə belədir: onlar karyera qurmalıdırlar, informasiya almalıdırlar, onlar bütün informasiya - kommunikasiya yeniliklərindən xəbərdar olub inkişaf etməlidirlər və belə bir təbəqəni kitaba cəlb etmək çox ağır bir işdir. Bizə Nyu-Yorkda təlqin elədilər ki, bu oxucunu cəlb etmək üçün romandan söhbət gedə bilər. Romançının 3 abzas şansı var. Əgər o, 3 abzasa oxucu maraqlı olmasa, oxumayacaq. Əlbəttə ki, bu, günümüzün yazıçılarından götürsək, Murakamiyə aid deyil. Çünki Murakaminin adı bəsdir elə. Adına görə oxuyacaqlar. Onun dünyada 10 milyonlarla oxucusu var. Ancaq, tutaq ki, mənim bir romanım xarici ölkəyə gedirsə və məni heç kim tanımırsa, oxuyacaqlar ki, hər hansı bir azərbaycanlı yazıçıdır. Onlar kitabı açacaqlar, birinci üç abzasa baxacaqlar. Əgər roman onları tutsa, oxuyacaqlar, tutmasa, orada qızıl da xırdalasan, axıra gedib çıxmayacaq. Bu, şərtdir. Bütün bu şərtlərdən irəli gələrək, yazıçılar üçün oxucu tapmaq, bazar tələbatına uyğun kitab ortaya qoymaq çox çətindir. Bunun da şərti nədir? Yazıçı oxucusunu tanımalıdır, onun zövqünə bələd olmalıdır və sosial sifarişi bilməlidir. Ən birinci, mən öz istədiyim sevgi romanı, daha sonra isə Qarabağ haqqında mövzular mənə maraqlıdır.
Yadıma gəlir, birinci romanın çıxanda ən böyük izdihamlı görüşlərdən biri Lənkəranda olmuşdu. Hətta o vaxt hər yerdə deyirdilər ki, Varis talışdır. Deməli, onda Nəcəf Bəy adına Lənkəran Dram Teatrında bütün salon dolmuşdu. Özü də necə? Biri var, İcra Hakimiyyətləri özləri görüş keçirir, auditoriya toplayırlar, biri də var ki, yazıçıyla görüşənlərin hamısı könüllü olsun. Bütün Lənkəran, Lerik, Astara, Masallı, Yardımlı - hamısından gələn qonaq var idi. Orada bir yaşlı müəllim ayağa qalxıb “Sən niyə sevgidən yazmısan, Qarabağdan roman yazmamısan?” dedi. Mən ona sual verdim ki, siz Qarabağla bağlı hansı romanı oxumusunuz? Duruxub qaldı. O dövrdə Aqil Abbasın “Dolu” romanı çıxmışdı. O da kifayət qədər sanballı əsər idi. Qarabağdan oxuyansansa, “Dolu”nu oxumalıydın da. Dedim ki, bəs nə əcəb? Lerikdən kitabı qoltuğunuza vurub gəlmisiniz? Cavab verə bilmədi.
Yəni, ən birinci, yazıçı oxucunun ardınca getməlidir. Axtarış etməlidir. Nəyə tələbat var, o mövzuda yazmalıdır. Elə ki, yazıçı adını ad elədi, nə mövzuda yazsa, oxunacaq. Mən, məsələn, bilirəm ki, yeni yazdığım romanın 5000 tirajı dərhal satılacaq. Buna görə də, ürəklə yeni romanımı yazıram. Yaradıcılığımın ilk dövrünə sevgi romanıyla başlamışdım, amma bu gün sevgi romanı yaza bilmirəm, baxmayaraq ki, böyük auditoriyam var. Əslində mən o romanları sevgi romanları da adlandırmazdım, onlar trillerlərdir.
Özüm bir kitab qurdu kimi çox kitab oxuyuram, mütaliə edirəm. Bir kitabın ki, birinci cümləsini oxuyanda axırıncı cümləni bildin, onu oxumağa ehtiyac var? Mənim hörmətli müəllimim, hörmətli yazıçımız Kamal Abdullanın bir sözü var: “Mən kitab götürəndə birinci cümləyə baxıram, bir də axırıncı cümləyə, ondan sonra bilirəm ki, bu kitab oxumağa dəyər, yoxsa yox?”. Çox gözəl fikirdir. Kitab almaq istəyən və müəllifləri tanımayanlara bir tövsiyə kimi Kamal müəllimin sözünü göstərmək olar. Yəni, yazıçının birinci cümlədə yazdığının həlli yalnız axırıncı cümlədə olmalıdır. Yoxsa, başlayan kimi bildin ki, nə var, onda o kitabı niyə oxuyursan?
Məsələn, detektiv əsərləri guya oxucunu intizarda saxlayır, axıra kimi qatilin kim olduğunu bilmirsən. Ancaq belə deyil. Mən heç vaxt detektiv oxumuram. Uşaq vaxtı Artur Konan Doyl, Aqata Kristini oxumuşam. Ancaq indi oxumuram. Həmişə kimin ki, alibi var, bilirsən ki, axırda onu o öldürəcək. Ona görə də, detektiv oxumaq vaxt itkisidir. Bu gün kifayət qədər oxucu olandan sonra dünyanın 6 ölkəsində nəşriyyat hesabına kitab çap etdirmək olur. Yəni, gedib əsərimi tərcümə etdirib, pulunu verib çap etdirmirəm. Bizimkilərin bir sözü var: “Xaricdə kitabım çıxıb”. Gedirlər, xaricdə hansısa nəşriyyatın pulunu ödəyib, 100 nüsxə qoltuqlarına vurub deyirlər ki, mənim Burkina-Fasoda, Kuala-Lumpurda kitabım çıxdı. Kitab elə çıxmır. Bu, Paulo Koelhonun Azərbaycana gəlib pulunu verib kitab çıxartdırmağına bənzəyir. Olmaz belə.
Bu günlərdə mənim son romanım 100 illik dövr ərzində erməni məsələsindən bəhs edən “Qızıl cib saatı” həm İstanbulda, həm Bakıda kifayət qədər uğur qazanan bir romandır. Ondan əvvəl yazdığım isə dövlət sifarişi ilə yazdığım “Qırmızı ləçəklər” romanım çıxdı. Heydər Əliyev Fondunun “Xocalıya Ədalət” kampaniyası ilə 2019-cu ildə təbliğ olundu, ayağı da düşərli oldu. 2020-ci ilin 26 fevral tarixində o romanımın Bakı Konqres Mərkəzində təqdimatı oldu. Həmin il də biz zəfərimizi qazandıq. Hal-hazırda yazdığım roman isə İrəvan tarixindəndir. Bu gün mən düşünürəm ki, artıq dünyaya çıxışdan istifadə edib dünya oxucusuna Xocalını, türk- erməni qarşıdurmasının köklərini tanıtdıq və indi mənə elə gəlir ki, dünya oxucusuna mütləq biz İrəvan xanlığını, İrəvanın Azərbaycan torpağı olmasını tanıtmalıyıq.
Bundan da əvvəl, ötən il Moskvada bir romanım çıxdı. O roman Azərbaycanda hələ nəşr olunmayıb. .Azərbaycanın ötən əsrdə çox görkəmli alimi olub - Musa Əliyev. Çox təəssüflər olsun ki, biz onu tanımamışıq. Kifayət qədər təbliğatı olmayıb. Dənizdə Neft Daşlarını kəşf edib, Azərbaycanın bütün faydalı qazıntılarının geoloji xəritəsini hazırlayıb. 1941-45-ci illər müharibəsi zamanı İosif Stalin Mir Cəfər Bağırova deyib ki, Musa Əliyevi mənə ver. Görün, necə alim olub ki, Stalin onu Bağırovdan zorla tələb edib. 1950-ci ildə Elmlər Akademiyasının prezidenti olub. Ən çox da, mən istəyirdim ki, ruslar onu görsün.
Onlar həmişə bizim millətə bazar adamı kimi baxıblar. İndi də onlarla münasibətlərimiz pozulmaq üzrədir. Həmişə bizə yuxarıdan aşağı baxıblar. Orada bir səhnə var ki, bir neçə rus yeyib - içir, azərbaycanlıya sataşırlar. O da deyir: “ Siz heç bilirsiniz? 41-ci ildə mənim yerlim burda savaşıb”. Təsəvvür edin, Kreml bombalanır, bütün xadimlər qaçır, bircə bu azərbaycanlı iş masasını tərk eləmir. Tarixi sənədlər var bu barədə. Qürurvericidir. Bununla da biz onu da göstəririk ki, sizin müdafiəni də azərbaycanlılar təşkil ediblər. Yəni, bugünkü mövzularım bunlardır: Azərbaycanın naminə, Azərbaycanın xeyrinə. Bu gün biz informasiya blokadasındayıq və bu blokadadan çıxmaq üçün, mənə elə gəlir ki, hansı yazıçının imkanı varsa, bundan maksimum istifadə eləməlidir.
- Az öncə yaxşı bir mövzuya toxundunuz - hər bir yazıçının oxucu kütləsi, həm də kitabların tirajlarla çap olunması məsələsi. Ümumən, yerli müəlliflərin, əsas da, gənc yazarların kitabları ya satılmır, ya da çox az satılır. Amma sizin kitablarınız tam əksinə, bestsellerə çevrilir. Bu nə ilə bağlıdır? Siz bunu nəyə borclusunuz?
- İlk kitabım çıxanda elə mən də kifayət qədər gənc idim. Bayaq bir neçə səbəblər sadaladım. Bu gün bizim çox istedadlı gənclərimiz var. Ad çəkməyə başlasam, uzun olar, amma həm nəsrdə, həm poeziyada o qədər gözəl yazanlar var ki. Onlar gec-tez parlayacaqlar. Bu gün Azərbaycanda nəşriyyat - yazıçı problemi var. Sonra oxucu - yazıçı problemi var. Bir də satış məntəqələri, kitab satan mərkəzlər var. Yazıçı bu 3 tərəflə də münaqişədədir. Ancaq bütün dünyada yazıçı bu 3 tərəfin heç biri ilə münaqişədə olmur. Çox yaxşıdır ki, son dövrlərdə artıq Azərbaycanda da dünyadakı kimi yazıçı- nəşriyyat münasibətləri formal yox, kifayət qədər zəncirvari şəkildə bağlanıb.
İllərdir ki, Azərbaycanda “Qanun Nəşriyyatı” var ki, müəlliflərin əsərlərini çap edir. İndi ondan başqa, “Teas Press”, “Xan Nəşriyyatı”, “Əli və Nino” kimi kitab satışını zəncirvari şəkildə həyata keçirən əjdaha mərkəzlər var. Onlar da, həqiqətən, yerli müəllif axtarırlar. Yerli müəllif deyəndə tələb olunan və kitabları satılan bir neçə müəllif var. Hansı kitab mağazasına getsən, eyni müəlliflərdir. Artıq bu gün Rusiyadan, Türkiyədən, bir neçə ingilisdilli ölkədən kitablar ölkəmizə daxil olur. Azərbaycandilli kitabların yükü azalır. Bizim oxucularımız isə bu 3 dilin 3-də də kitabları oxuya bilirlər. Yeni kitabı çıxan müəlliflər də kitab mağazalarına kitablarını verə bilmirlər. Çünki artıq boş yer yoxdur. Özləri götürmürlər. Müəllif özü öz kitabını çap etdirsə belə, şedevr da olsa, onu açmırlar. Bu kimi problemlər var ki, gənclərimiz buna görə parlaya bilmirlər.
Ancaq bu oturuşmuş sistem, hardasa, mən belə proqnoz verirəm ki, 3-4 ilə daha sanballı və güclü olacaq. Daha sonra da istedadlı gənclərin hər birinin kitabları nəşriyyatın hesabına çıxacaq.
Sözdən sözə keçirəm, elə “Kulis.az”də biri yazmışdı: “Varis kimi kitab yazmaq”. O adam yaşda məndən xeyli böyükdür. Borc-xərcə gedib kitabını çıxartdırıb. Sonra da kitablarını götürüb gedib məktəblərdə direktorlardan xahiş edib ki, uşaqlara bu kitabları satın. Direktorlardan biri də buna qayıdıb demişdi ki, belə kitablar yazırsınız, alınmır da. Varis kimi yazın, sizin də kitabı oxusunlar. Mənə həcv yazmışdı. Elə “Kulis”də də çıxmışdı: “Mən kitab yazanda Varis hələ şortiklə həyətdə ayaqyalın qaçırdı”. Bunun nə dəxli var? Yəni, sözümün canı odur ki, vaxt gələcək, bizim gənclər daha rahat olacaq, kitablarını nəşriyyat hesabına çıxaracaqlar. Ancaq bu gün özlərini hazır bilib, meydana atılıb ustadlarla dava etmək, onlara söymək, “mən onlardan qabağayam” demək doğru deyil.
Bir dəfə beynəlxalq müsabiqəyə yazıçılarımızı yönəltmək istəyirdik. Hamısından xahiş etdik ki, öz CV-nizi yönləndirin. 99 faiz özü haqda “Görkəmli yazıçı”, “Nüfuzlu yazıçı” yazmışdı. İnsan özü haqqında bu fikirləri söyləməməlidir.
Bunun barometri nədir? Oxucu fikri, təbii ki, ədəbiyyatşünasların, ədəbi tənqidin fikri. Bir də, mütləq, qazandığın imtiyaz və mükafatlar. Yəni insanın baqajı budur. Onlar olmayandan sonra insan özü haqqında “görkəmli” deyə bilmir artıq, gülünc çıxır.
- Bayaq qeyd etdiniz ki, eyni zamanda "TV plus" jurnalının da baş redaktoru olmusunuz. Sizcə, həmin dövrün mediası ilə bugünkü medianın nə kimi fərqləri var?
- Mən "168 saat" qəzeti ilə başladım, sonra 2000-ci illərdə "TV plus" jurnalının redaktoru olmuşam. Ən birinci fərq elə o dövrdə media kağız üzərində idi, indi elektron mediadır. O dövrdə elektron media yox idi, bu dövrdə də kağız media, demək olar ki, yoxdur. Düzdür, indi 5-6 qəzet var, amma insanlar artıq qəzetə üz tutmurlar. Doxsanların sonunda yüz min tirajla "168 saat" qəzeti çıxırdı. Sosial sifariş varsa, biz bu gün onu bərpa edərik, amma görürük ki, yoxdur. Bu gün ancaq elektron media dəbdədir.
Bir şey deyim ki, kağız qəzetçilik zamanı korrektura, redaktura - məsuliyyət var idi. Çünki bu, əl- əl gəzəcəkdi, oxuyacaqdılar, tarixdə qalacaqdı. Ona görə redaktorlar güclü heyət yığırdılar. Jurnalistlər də peşəkar olurdu. Hər yetən də qəzet aça bilmirdi. Hələ senzuranı demirəm. Bilirsiniz ki, qəzet, redaksiya açmaq üçün külli miqdarda vəsait lazımdır. Elektron media üçünsə, demək olar ki, heç nə lazım deyil. Götürdü, bir dənə sayt açdı, oldu xəbər saytı. Çox gözəldir ki, Azərbaycan dövləti artıq bunu tənzimləməyə başlayıb ki, istəyən KİV qura bilməsin. Nə olsun ki, onun bunu etmək hüququ var? Üç sinif təhsili olan, baqqal, çoban media açıb insanlara nə öyrədəcək? Bu, işin mənəvi tərəfidir. İnsan özü bilməlidir də. Məscidin qapısı açıqdır, itin abırına nə gəlib? İnsan özü fikirləşməlidir ki, mən kiməm ki, 10 milyon insana dərs keçirəm?
Nə yaxşı ki, dövlət reyestri yaradıldı. Bu gün Medianın İnkişafı Agentliyi var. Çox ağır şərtlər də qoyulub ki, o media reyestrinə də hamı düşməsin. Saytların 90 faizi də, əslində, qeyri-qanuni işləyir. Onlar media reyestrində yoxdurlar, şəhadətnamələri yoxdur. Deməli, onlar qeyri- qanuni işləyirlər.
- Bu gün, sizcə, media qurumları kəmiyyət uğruna keyfiyyəti quban veriblərmi?
- Əslində, veriblər. Elektron media operativliyə söykənən mediadır və bu da istər-istəməz buna gətirib çıxarır. Bu gün Azərbaycan mediası kifayət qədər operativdir. Bəzilərinin adını çəkə bilərəm, amma çəkmirəm. "APA Group" və sair. Çox oxunan, böyük auditoriyası olan saytlarımız var və kifayət qədər də peşəkardırlar. Ancaq keyfiyyəti kəmiyyətə qurban verməyə borcludurlar. Hardasa, 5 dəqiqədən bir yeni xəbər verirlər. Yəni, o boyda materiallar içərisindən sanballı, ağır yüklü materiallardan qaçmaq mümkünsüzdür. Burda bir balans yaratmaq olar. Misal üçün, bir gün ərzində 5-6 ağır, publisistik, gözəl tarixdə qalan yazılar vermək olar. Sırf xəbərçilik yox, heç olmasa, onun içində bir publisistika da ola bilər. Bu gün xəbərçilik stili publisistikanı öldürür. Bizim çox gözəl publisistlərimiz var.
Elə fürsətdən istifadə edərək, Flora Xəlilzadənin adını çəkmək olar. Yazdığı publisistik yazıları oxuyursan, necə ləzzət edir. Gənc jurnalistlərə məsləhət görürəm ki, sanballı publisistləri oxusunlar. Elə Lent.az-da, Səbuhi Məmmədov çalışırdı, çox gözəl jurnalist idi. İndi isə vəziyyət belədir. Lakin az olsa da, tam da qurban vermək olmaz.
- Müasir ədəbiyyatımızdan hansı yazıçıları izləyir, kimləri bəyənirsiniz?
- Müasir ədəbiyyatımızı, ümumiyyətlə, izləyirəm. Yazıçı kimi yox. Həm çox məsuliyyətli, həm də çox məhsuldar bir oxucuyam. Ədəbiyyatı sevirəm. Həm də ədəbiyyat funksioneriyəm də, işimə görə də mən ədəbiyyatı oxumalıyam. Bizim nəslimizin zirvələri, poeziyamızın zirvələri var ki, ən yüksəkdə bizim ağsaqqal şair və yazıçılarımız dayanır. Bu gün Azərbaycan nəsri deyəndə biz kimlərin adlarını çəkərik? Ən başlıca, Anar, Elçin, Kamal Abdullanın. Detektiv janrında biz yeni yazanları qoyub Çingiz Abdullayevi deməliyik. Çünki, onun nəsri hara, o birilər hara? Poeziyadan danışanda isə, təbii ki, ən birinci, Ramiz Rövşən deməliyik. Bu gün, yeri gəlmişkən, çox yaxşıdır ki, ən çox kitabları satılan dörd nasirdən sonra bu beşlikdə Ramiz Rövşənin poeziyası var. Dünyada poeziya ağır satılan kitabdır və bir Azərbaycan şairi bu qədər məşhurlaşırsa, nə xoş bizə. Gənclərdən desək, o qədər istedadlılar var ki, kiminsə adını unudaram, sonra üstümə qalxarlar ki, mənim adımı çəkmədin. Ancaq, doğrudan, çox yaxşı gənclərimiz var.
- Sizcə, oxucuların zövqü ötən dövrlərlə müqayisədə dəyişibmi və bu gün bir yazıçı kimi ədəbiyyatımızla bağlı hansı məsələlər sizi narahat edir?
- Oxucuların zövqü dəyişib. Bayaq dedim, oxucular, daha çox, yeni nəsildir. Milli dəyərlər get - gedə iflasa uğrayır. Çox maraqlıdır ki, bu bütün texnologiyanın vətəni Yaponiyadır. Bu yaxınlarda rəy sorğusu keçirmişdilər ki, məktəblilər mobil telefon arxasında nə qədər vaxt keçirirlər. Söhbət uşaq, yeniyetmələrdən gedir. Bütün dünyada, hardasa, onlar 7-8 saat telefonla olurlar. Məsələn Afrikada, Azərbaycanda, İngiltərədə və sair. Ayrı - ayrı coğrafiyalardır, ancaq, demək olar ki, hamısında eynidir. Bir fərqli ölkə var idi. O da Yaponiyadır. Deməli, bütün dünyaya bunlar bunu ixrac edirlər, ancaq özləri mənəvi keyfiyyətlərini necə qoruyurlarsa, uşaqlarını telefona yaxın buraxmırlar. Bu, paradoksal bir şeydir. Fürsətdən istifadə edərək Azərbaycan valideynlərinə də tövsiyə edirəm ki, uşaqlarına nəzarət eləsinlər.
- Bəs Varis bəy, sizin ən çox bəyəndiyiniz romanınız hansıdır?
- Mənim ən sevdiyim romanım Azərbaycanda ən az sevilən romanımdır - “ 77-ci gün”. Yeganə romanımdır ki, illərlə üzərində işləmişəm, bir də qayıtmışam. Hardasa, 12 il üzərində çalışmışam. O roman, əslində çox böyük uğur qazanmalıydı, ancaq nakam taleli oldu. Bu gün mənim Avropada bir başqa, Amerikada başqa, Asiyada başqa, Rusiyada tamam başqa kitablarım çıxır. Rusiyada bazar çox fərqlidir. Asiya deyəndə Özbəkistan, İran, Türkiyə, elə Azərbaycanın özünü nəzərdə tuturam, burada başqa romanlarım çıxır.
Ancaq bütün romanlarımın fövqündə mənim bir romanım var ki, onun üçün oxucu, coğrafiya fərqi yoxdur. O, bütün dünyada sevilir. "77-ci gün" romanımın sinopsisini Nyu- York Dünya Yazıçıları Konqresində mənim ədəbi agentlərim təqdim etdilər. İngilis dilinə tərcümə olunmuş, amma bəyənilməmişdi. Orada dünyanın 200 böyük nəşriyyatı var idi. Yalan olmasın, onlardan bəlkə bir 50- 60 -nın bu kitaba marağı var idi. Orada onlara əgər yeni, tanınmayan imza axtarırlarsa, deyə təqdim etdilər. Nəşriyyatlar həmişə yeni imzalar axtarışında olurlar. O sinopsisi oxuyub istədilər. Təəssüf ki, o romanı o vaxt onlar istəyən səviyyədə ingilis dilinə tərcümə etdirməmişdim.
Yəni, Azərbaycan yazıçılarının ən böyük problemi nədir? Dil problemi. Dünyanın ədəbi dilləri var. Rus dili, ispan dili, təbii ki, fransız dili, ispan dili buraya aiddir. Çox təəssüf ki, bu gün Azərbaycan dilindən bir əsəri ingilis dilinə tərcümə etmək çox çətindir. Məsələn, mən “Metamorfoz” romanımı birbaşa tərcümədən sonra Londonda yazıçılar istədilər ki, bunu redaktə edəcəyik. Mütləq lazımdır. Eləcə də, “77-ci gün” romanım dünyaya tövsiyə olunsa da, üzə çıxmadı.
Yeri gəlmişkən, mən istəyərdim, qısaca o əsərin leytmotivini mövzu axtaranlara deyim. Dünyada sevilən mövzular var. Bu gün dünyada uğur qazanan romanların heç birində məhəlləçilik yoxdur. Yəni, sənin yazdığın romanı Tibet dağlarında oturan monaxlar da, Somalidəki piratlar da, İrandakı mollalar da özününkü bilməlidirlər.
Ona görə romanı elə yazmalısan ki, o romanın milli mənsubiyyəti olmasın. Bayaq qeyd elədim, ən çox oxunanlar sənədli ədəbiyyatdır. Uydurma tarixi romanlari isə oxucu bilir. Ancaq tarixiliyinə görə oxuyur. Orada elə tarixlər götürülür ki, bütün dünyaya maraqlıdır. Məsələn, itmiş Atlantida ölkəsi, Latın ölkəsi olub, ancaq indi yoxdur. Dil, əlifba var, amma ölkə yoxdur.
“77-ci gün” romanım da əslində sevilərdi. Mən o romanla iddialıyam və yaxın günlərdə 6 romanımın təkrar nəşriyyat hüququnu “Xan nəşriyyatı”na vermişəm. Romanın qısaca motivini, süjetini deyim, görün, dünya naşirlərinin bugünkü marağı nəyədir. Tutaq ki, “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanı sırf mentaldır. Azərbaycana aiddir. “Bir ovuc torpaq” sırf Azərbaycana aiddir. Amerikalı, avropalı naşir üçün maraqlı deyil. Ancaq “77-ci gün” romanı hamısı üçün maraqlıdır.
Əsərin qəhrəmanı yeniyetmə bir oğlandır. Dənizlə, səmayla danışır. Özü qeyri- adi, istedadlı bir oğlandır. Atası əlildir. Müharibə qazisidir - Qarabağ qazisi. Anası da süpürgəçidir. Bunun arzuları nədir? Atası ayağa qalxsın, küçəni çox zibilləməsinlər, anası çox çalışmasın. Bacısı nişanlıdır, ona cehiz ala bilmirlər. Sumqayıtda gecəqonduda yaşayırlar. Ehtiyac içində yaşayan bir ailədir. “Kaş Allah bir pul yetirsin, bacıma cehiz alaq”.
Belə bir arzularla bərabər, oğlandan 5 yaş böyük tələbə qız kirayə qalır. O, qızı sevir. Uşaq sevgisidir də. Qız da bunun yanağını çimdikləyir, bunu dolayır: “Ay uşaq” və sair. Bir arzusu var ki, qız buna qarşılıq versin. Ümumbəşəri hislərdir. Bunların evində bir kitab var. Hər dəfə oğlan o kitaba toxunmaq istəyəndə ya atası, ya dostu çağırır. Bir gün kitabı əlinə götürəndə görür ki, nə yaxşı, sakitlikdir. Heç kəs mane olmur. Kitabın ortasını açır və orada yazılır ki, 77 gün dalbadal günəşi qarşılasan, ömrünə əbədi günəş doğacaq. Fikirləşir ki, kitabdır də, yalandan yazılıb. Sonra düşünür ki, bəlkə qarşılasın? Və başlayır günəşi qarşılamağa. Gerisini demirəm, mövzu maraqlıdır.
- İndiyə kimi yazdığınız əsərlərdə hər hansı bir tabu mövzu yer alıbmı?
-Əslində, yox. Tabu mövzu bizdə erotika, narkotikanın təbliği və sair şeylərdir... Ancaq yox, bir dənə olub. Çox maraqlıdır. Yaxşı keçid etdiniz, bəlkə də heç bunu danışmazdım. Mən Moskva Ədəbiyyat Mükafatını da qazanmışam. Bu mükafatın finalına mən Boris Akunin və Mixail Zabornovla çıxmışdım. Çox məşhur Rusiya yazıçılarıdır. Yəni sırf mən bu mükafat uğrunda çarpışmaq üçün onu yazmışdım. "Yanvarın 13 günü" romanı nədən bəhs edir? 13 gün ərzində yazıçının düşüncələridir.
Sözdən sözə keçim ki, mən Azərbaycanda, Türkiyədə, Özbəkistanda yazıçı kimi məşhurlaşandan sonra başa düşdüm ki, mental romanlarla, sevgi romanları ilə Rusiyada məşhurlaşa bilmərəm. Ədəbi agentim də yoxdur. Bu romanların rusca tərcüməsini, əzilmiş fotoşəkillərini bir neçə nəşriyyata göndərdim. Hamısı qapını bağladı ki, çap etmirik, bu, Şərq mentalitetidir, bizə maraqlı deyil və sair.
Günlərin birində bir sayt gördüm. Orada belə bir elan var ki, bu portalın gündəlik, hardasa, 32 milyon girişi var və gündəlik 10 nəfər bura öz yeni əsərini yükləyə bilir. Sən demə, 11-ci adam gələndə 1-ci adam gedir arxivə. Arxivdən də səni kim axtaracaq? Heç kim. Deməli, 10 nəfərin yükləməsi 24 saat ərzində də ola bilər ki, gec-gec yüklənsin. 10 dəqiqədə də dalbadal yüklənə bilər və sən itə bilərsən. Burda sadəcə şans üzünə gülər, çox qalarsan. Ancaq sən dahisənsə, 1 saniyə orda qalsan belə, səni görəcəklər. Dedim: “Ay Allah, şansdır”. Və mən fikirləşdim ki, heç bir hekayə, yaxud romanla insanın dahiliyini, istedadını görə bilməzlər..
Düşündüm ki, nədə görə bilərlər? "Metamorfoza" romanımda aforizmlərdir, mən xoşlayıram: “Bəzilərinin sinəsində ürək yerləşir, bəzilərində ət parçası”, “Bu dünyada müvəqqəti qədər daimi heç nə yoxdur”. Dedim ki, bunlar mütləq işləyəcək və düzdüm ora. 1 gün keçməmiş Qrıçenko Yaradıcılıq Mərkəzindən mənə müraciət edildi ki, bu, hansı əsərdir? Biz onu çap edək. Beləcə, mən Rusiya bazarına da çıxdım.
-Bu sualım isə oxucu kimi mənim üçün də maraqlıdır. “Sonuncu ölən ümidlərdir” romanı romantika üzərində qurulmuş olsa da, kifayət qədər realist yanaşma var. İnsan ruhunun böhranının təsviri, ümid anlayışına fəlsəfi yanaşma, Makiavellinin və digərlərinin fikirləri, keçmişin insana yapışıb qalması, cəmiyyətin insan həyatına təsiri və sair. Bizi maraqlandıran sual odur ki, romanın davamını yazmaq kimi bir düşüncəniz var mı?
- O romanın ikinci kitabı olaraq, əslində, hardasa, Anarın “Ağ liman” və “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni demək olar. Eyni qəhrəmanlardır, ancaq bu roman o romanın davamı sayıla bilər. Məsələn, “Ağ liman”ı oxumamış, get, “Beşmərtəbəli binanın altıncı mərtəbəsi”ni oxu. Bu cür mənim “Son məktub” romanım da var ki, eyni qəhrəmanlardır. O romanı mən İstanbulda, məxsusi olaraq, Türkiyədə oturub yazdım. Hadisələr İstanbulda cərəyan edir. ”Sonuncu ölən ümidlərdir” daha çox hərəkət ədəbiyyatıdır, o isə düşüncə ədəbiyyatıdır. “Son məktub”u onun ikinci kitabı hesab edirlər və elə də qəbul edirlər.
- Bu gün yenidən başlasa, Varis Yolçuyev yenə də yazıçı olmağı seçərdimi?
- Mən seçərdim, amma bir maraqlı şey deyim ki, bizim tələbəlik dövrümüz Milli Azadlıq Hərəkatına düşdü. Bakı Dövlət Universitetində oxuyurdum. Elə noyabr mitinqlərində bütün tələbəliyimiz keçdi. Mitinqlərə gedirdik və sair. O dövrdə "ov-yev" sonluqlu soyadı ilə biz böyük mübarizəyə başlamışdıq: “Sovetdən qalan kommunistsən sən, “yevsən”, “ovsan”. Və mən rahatca ilk romanlarımda fikirləşdim ki, Anar, Elçin soyadlarını vermirlər, mən də Varis, belə verəcəm, Yolçuyevi unuduram. Fikirləşdim ki, yolçu yolla gedəndir də. Ancaq Bakıda və Bakı kəndlərində dilənçiyə yolçu deyirlər. Yadıma gəlir, orta məktəbdə mənə istehza ilə “yolçu, dilənçi” deyirdilər. Mən də hirslənirdim, deyirdim, yolçu yolla gedəndir. Düşünürdüm ki, babalarımın nəsli Cuvoydarlı nəslidir. Bizim nəslimizin Qazaxda at ilxıları olub, Dilboz atları. Düşünürdüm ki, o soyadı götürərəm. Ədəbiyyata da Varis olaraq gəldim. Elə ki, ilk kontraktım gəldi, ilk olaraq, Özbəkistanda, sonra Türkiyədə və sonra Rusiyada çıxdım. Orada bir adla çıxmaq mümkün deyil. Soyadını qoymalısan. Heç bir psevdonim qəbul edilmədən Varis Yolçuyev olaraq getdi. Bu gün sosial şəbəkələrdə də görürəm, Varis Yolçuyevlə görüş deyə poster hazırlayırlar və sair. Deyirəm: “başına dönüm, xahiş edirəm, Varislə görüş yazın, Yolçuyevi qoymayın. Gənclər deyəcəklər ki, bu müəllif kommunistlərdən, ruslardandır”. Ancaq mən onlarla vuruşan adamam. Yəni, məsələ belədir.
- Son olaraq, sizə qısa və sürətli suallar verəcəm və sürətli cavablar xahiş edəcəm. Ən sevdiyiniz azərbaycanlı şair kimdir?
- Ramiz Rövşən.
- Son oxuduğunuz roman hansı olub?
- Son oxuduğum romanı hələ bitirməmişəm. Con Maksvel Kutzeyenin “Rüsvayçılıq” romanını oxuyuram.
- Ən çox təsirləndiyiniz film?
- Ən çox təsirləndiyim filmə dəfələrlə baxmışam, yenə də baxıram: Türk filmi “Minik Serçe”, Sezen Aksunun oynadığı filmdir. Düzdür, indi mənə deyəcəklər, bu, "bozbaşdır". Bizimkiləri bilirsiniz də... Ancaq “Minik Serçe”, mənə elə gəlir ki, “Yeşilçam” filmi deyil. Kann Festivalında 1978-ci ildə mükafat alıb. Düzdür, 78-ci ildə mən balaca uşaq idim. Ona 90-larda - sevgi başıma vuran dövrlərdə baxmışam. Hamıya da tövsiyə edirəm. Doğrudan da, gözəl filmdir.
- Təkrar yazmaq istədiyiniz bir roman varmı?
- Yox, təkrar heç nə yazmaq istəmərəm. Yazmaq istədiyim o qədər yeni mövzular var ki...
