Kulis Qismət və Qan Turalının Orxan Pamukun yeni romanı “Qırmızı saçlı qadın” romanı haqda söhbətini təqdim edir.
Qan Turalı:
- Orhan Pamuk bu romanı çap olunmamışdan əvvəl xəbər yayıldı ki, yeni roman quyu qazan adamlar haqda olacaq. Gəl, bir az özümüzü dilin şəhdi-şirəsinə bələd olduğumuza da gözə soxaq. Quyu qazan yəni kənkan. İsi Məlikzadənin də “Quyu” povesti var. Ən gözəl povestidi bəlkə də. Yadıma o düşdü elə. Məcid kişi... Sən Pamukun belə bir roman yazacağını eşidəndə nə düşündün?
Qismət:
- Hamı kimi mənə də qəribə gəldi. Pamukun həm bütün romanlarını, həm də əsərləri haqqında yazılan, az qala, bütün kitabları oxumuşam. Pamukun oxucuları bilir ki, o, bir romanın üzərində azı üç-dörd il işləyir. “Məsumiyyət muzeyi”ndən təxminən altı il sonra “Kafamda bir tuhaflık” romanı çıxmışdı. Amma “Kırmızı saçlı kadın” çox tez, bir ilə yazıldı. Bu, Pamukun iş tempinə xas deyil. O, hər romanı üzərində uzun müddət işləyən, uzun-uzun araşdırmalar aparan yazıçıdır. Bu mənada, son romanı çox tez başa gəldi. Gözləniləndən tez olduğu üçün düşünüldü ki, həcmi kiçik olacaq, belə də oldu. “Kafamda bir tuhaflık” romanı ilə Pamuk sanki öz sevdiyi temalardan, elə bil, bir az fərqli mövzulara girişmişdi. Bir məsələ var ki, Pamuk nə yazır-yazsın, istər irihəcmli roman, istərsə də kiçik ovqat yazısı, həmişə Şərq-Qərb dilemması, kimlik məsələləri, İstanbul sevgisi, ötüb keçən zaman hissindən doğan hüzn... yazdıqlarından qırmızı xətt kimi keçir. Amma son iki romanında Pamuk sevdiyi mövzulardan bir az uzaqlaşıb, ya da onların sırasına yenilərini əlavə edib. Şəhərləşmə, bozaçının gözündən epoxaların dəyişməsi, gecəqondularda yaşayan sadə insanların şüurunda baş verənlər təbəddülatlar və s. Bu baxımdan da deyə bilərik ki, Pamuk ilk dəfədir yeni meydançada oynamağa başlayıb. Amma o da var ki, Pamukun hər romanında fərqli nəsə edəcəyinə artıq adət etmişik.
Qan Turalı:
- Roman haqqında xəbər çıxanda düşündüm ki, bu Sizifə yaxın ola bilər. Yəni quyunu qazırsan, qazırsan, ancaq su çıxmır. Sonra romanı oxuyanda əslində hiss elədim ki, bu da var. Metrlərcə quyu qazırsan və bu əməldə bir növ siziflik var. Kitabın arxasındaisə “Rüstəm və Söhrab”, bir də “Şah Edip” illustrasiyası var. Yəni Pamuk açıq şəkildə romanın nədən bəhs etdiyini bildirir. Romanın qəhrəmanı Cem bey də bu iki mifi - əsasən “Rüstəm və Söhrab”ı - araşdırır. Pamuk kartları çox tez açıb, hətta kitabın arxa qapağında göstərir.
Qismət:
- Sənə deyim ki, bu roman Pamukun özünü ən tez ələ verən əsəridir. Çünki Pamukun şah əsərlərində, məsələn, “Qara kitab”da, mətləb ən müxtəlif qatların altından sayrışır, görünüb itir, amma özünü tezcə ələ vermir, daha çox sezdirilir. Ona görə həmin mətnlər birmənalılıqdan çıxır, çoxqatlı, çoxyozumlu olur. Düzdür, bu roman da birqatlı deyil, amma belə deyə bilərik: burda qatların hamısı çox üzdədir. Düşünürəm ki, bu roman Pamukun 40 illik nəsr təcrübəsi ilə, yəni daha çox texnikanın hesabına yazılıb. Məncə, gənc romançılara, yeni başlayanlara ən çox tövsiyə olunası Pamukun elə bu romandır. Məsələn, “Qara kitab”dan fərqli olaraq bu kitabdan öyrənmək çox asandır. Mətni necə qurmaq lazımdır, əhvalatlar bir-birinə necə bağlanır, fəsillər necə bölünür, finalın məntiqi necə olmalıdır və s. çox aydın görünür.
Qan Turalı:
- Romanda iki mifik əhvalatı xatırlayır, hətta bilməyənlər üçün nədən bəhs etdiyindən də yazır. Məsələn, “Şah Edip” mifini götürək. Murakaminin “Kafka sahildə” romanı da bu mifin üzərində yazılıb. Mif üstündə yazılan əsərlərdə belə bir şey var: oxumamış sonluğu bilirsən. “Kafka sahildə” romanı oxuyanda artıq bilirsən ki, qəhrəman anası ilə evlənəcək və atasını öldürəcək. Bu romanda da Edip mifi üstündə yazılıb. Məncə, yazıçının orijinallığı mifə orijinal yanaşmaqdadır. Hamı nağılı olduğu kimi danışır, ancaq yazıçı başqa cür danışmalıdır. Hamının bildiyi əhvalatı başqa cür danışmaq məharət istəyir.
Qismət:
- “Qırmızı saçlı qadın”ının qiymətli tərəfi nədədir? Belə deyim, biz “Rüstəm və Söhrab” əhvalatını da bilirik, “Şah Edip”i də. Ən azı, yaxşı oxucular, normal filoloji təhsili olanlar bilirlər. Doğurdan da Edip mifi kimi, təkcə ədəbiyyatda yox, məsələn, psixoanalizdə də gen-bol işlənmiş bir mövzunu götürmək xeyli risklidir. Xüsusən də Freyddən sonra populyar kültürdə də hədsiz istismar olunmuş bu mövzuda təzə söz demək çətindir. Amma məsələ odur ki, Freyd məsələyə bioloji, seksual tərəfdən yanaşırdı: bütün kişilərin şüuraltında analarına, qadınların da atalarına qarşı seksual istəyi var. Ona görə romanın tanıtımında “Şah Edip”in adını görən kimi, oxucular avtomatik düşünə bilər ki, burda mütləq erotik çalar olacaq. Pamuk isə məncə, Freyddən daha çox Yunqa yaxın davranır. Arxetiplərin məntiqini çözməyə çalışır və Freyd kimi seksual kontekstdə yox, “atalar və oğullar”, analoji olaraq, “dövlət-fərd” münasibətlərini önə çıxarır. Ata fiquru avtoritar dövlətlə eyniləşdirilir. Amma kifayət qədər işlənmiş bu mövzuya Pamuk bir əlavə edir, yenilik gətirir. İki rakursu qarşılaşdırılır: Şərqi təmsil edən “Rüstəm və Zöhrab” əhvalatında atanın oğulu öldürməsi və qərbi təmsil edən “Şah Edip” əhvalatında oğulun atanı öldürməsi. Bu iki əhvalatın fonunda, önündə-arxasında, həndəvərində isə yeniləşən Türkiyə, “kentsel dönüşüm”, əfəndi- kölə münasibətləri, avtoritarizm-fərdiyyət məsələləri işlənib. Freyd isə arada bir görünüb yoxa çıxır.
Qan Turalı:
-Pamuk “Qar” romanı yeganə siyasi romanı sayır. Ancaq mənə elə gəlir ki, “Kırmızı saçlı kadın” daha çox siyasidir. Diktaturaların arxasında həmişə baba fiquru dayanır. Dövlətin kiçildilmiş görüntüsüdür ata. Dövlət baba deyirlər. Ya da Patriarxın payızı... Pamuk bu romanı ilə Türkiyənin diktatura meyllərini göstərir. Diktatorlar, yəni güclü atalar...
Qismət:
- Romanda tez-tez vurğulanır ki, köhnə əhvalatlar, biz oxusaq da, oxumasaq da bizim həyatımızın ayrı-ayrı anlarında sanki təcəlla edir, qarşımıza çıxır və taleyimizə yön verə bilir. Bu düşüncənin özü çox qəribədir, elə bil, mətnlə mətn arasında yox, həyatla, alın yazısı ilə mətn arasında intertekstuallıq yaradılır. Gəl, Osmanlı imperiyasını xatırlayaq, orda necə idi? “Devlet-i Aliyye”nin mənafeyi söz konusu olanda heç düşünmədən şahzadələr öldürülə bilər. Dövlətin, əslində, hakimiyyətin davam etməsi üçün övladların qətlə yetirilməsi mütləqdir. Bu dövlət modelində humanizm sultanın icazəsi çərçivəsində “mümkündür”, “fərd” ikinci dərəcəlidir. Bu, xalqa, kütləyə misli görülməmiş göz dağı vermək metodu idi: öz övladımın belə canına qıyıramsa, gerisini sizin düşünün artıq...
Burda Freydi və onun məşhur “Dostoyevski və ata qatilliyi” əsərini xatırlayaq. Dostoyevskidə də ata öldürülür, amma qatilin kim olması tam olaraq bilinmir. Amma Freydin Edip kompleksi modelinə uyğun düşünsək, Dmitri Karamazov da atası ilə eyni qadına aşiq olub. Freyd öz essesində Şekspirin “Hamlet”ini də yad edir.
Qan Turalı:
- Pamukun romanında da deyir ki, “fərd” olmaq üçün insan atasını öldürməlidir. Edipdə olduğu kimi. Bu bir növ Qərbləşmənin təzahürüdü. Müəllif belə təqdim edir. Atanı öldürmədən fərd ola bilmərsən. Lap çoxdan yazmışdəım ki, bizdə atalar və oğullar arasında “və” bağlayıcısı qoyulmur, vergül qoyulur.
Qismət:
- Məsələnin kökünə gedək. Şərq həmişə hökmdar-atanın mövqeyindən çıxış edir, çünki məsələ təkcə mental deyil, inam belədir ki, hökmdar tanrının yerdəki elçisidir. Deməli ataya, hökmdara qarşı çıxmaq, həm də tanrıya asi olmaqdır. Qərb isə fərdiyyətçiliyi önə çıxarır. Şərqdə ata oğulu öldürür, yəni hakimiyyət, ənənə davam edir və hamı oturub ölənə göz yaşı tökür. Beləliklə, elegiya, mərsiyə, ağı başlayır. Qərbdə tərsinə olur: oğul ataya, yəni yeni köhnəyə qalib gəlir, ənənə inkar edilir, amma burda mərsiyə başlamır, daha incə bir məqam qabardılır, Şah Edip günahına görə əzab çəkir, peşman olur, özünü cəzalandırır, özü öz gözlərini kor edir. Ona görə qərb ədəbiyyatında günah hissi, buna görə özünü cəzalandırma və bunu etiraf edə bilmək motivi həmişə qabarıq olub. Freydin essesində məncə dahiyanə məqam da bununla bağlıdır. O yazır ki, Dostoyevski öz ürəkkeçmə xəstəliyini qəhrəmanı Dmitriyə köçürdüb, sanki özünü qatillikdə ən çox şübhə olanla eyniləşdirir. Belə də deyə bilərik, Dostoyevskidə atanın qətlə yetirilməsi deyəsən həm də çar iqtidarının öldürülməsi idi və atası ilə eyni qadına aşiq olan Dmitrinin arzusu, elə bil, həm də daim qadın cinsində olan ana vətənə, ana torpağa, Rusiya anaya sahib olmağı rəmzləşdirir.
Qan Turalı:
- Koroğluda bir qol var: “Koroğlunun Dərbənd səfəri”. Koroğlu orda bir qadını hamilə qoyur, bazubəndini çıxarıb deyir ki, oğlum olanda bunu onun qoluna taxarsan. Sonra elə olur ki, Koroğlu ilə oğlu vuruşur və Koroğlu qalib gəlir, ancaq oğlunu öldürmür. Qolundakı bazubəndi görəndə oğlu olduğunu anlayır. Bu miflər bizim genlərimizə çox işləyib. Sadəcə Koroğlu öldürmür. O yerinə qədər hər şey eynidir.
Qismət:
- Düz deyirsən, bu da var, variantlar müxtəlif ola bilər, amma sənə deyim kimi, Koroğlu daha yaxın zamanın hadisəsidir, XVI əsr, Cəlarilər hərəkatı. Həm də Alı kişinin oğlu bolubəylərinə üsyana qalxmaqla elə bir növ ənənəyə baş qaldırmışdı. Bəlkə ona görə də dastan istəyir ki, Koroğlu oğlunun qarşısında yox, yanında olsun, kim bilir. Amma dediyin kimi, bütün bu əhvalatlar bizim – bəşəriyyətin kollektiv şüurunda, ya da təhtəlşüurunda özünə yer eləyib. Sənə deyim ki, əslində mənə həmişə Freyddən daha çox, Yunq maraqlı gəlib. Arxetip nəzəriyyəsi daha maraqlıdır, ədəbiyyat üçün daha çox impuls verir. Yadıma düşdü, məsələn, yunan mifologiyasında bir “Devkalion” əhvalatı var, eynilə Nuh tufanı əhvalatıdır: dünyanı su basacaq, gəmi düzəldin, xilas olsun. Bu cür əhvalatlar, miflər, türklər demiş, evrənsəldir. Pamuku qayıtsaq, deyim ki, onun bir roman sxemi var: həmişə bir əhvalatı Qərbdən götürür, Şərqdən isə onun əkiz qardaşı bir əhvalat tapır, bunları sintez edir, qarşılaşdırır. Bu bir az da Yunq “kölgə” arxetipi dediyi şeydir, yəni bir növ insanın qaranlıqlıq tərəfləri, təcavüzkar instinktləri.
Qan Turalı:
- Pamukun modeli haqqında dediyin doğrudur. Hətta Nobel mükafatı da buna görə verilmişdi. Pamukun başqa bir romanı da var: “Yeni həyat”. “Batılaşma” hərəkatını göstərir burda. Əslində Pamukun bütün romanlarında bu var, ancaq “Yeni həyat”da daha qabarıqdır. Bu romanda qərbləşmək üçün atamızı öldürməliyik fikrini irəli çıxarır. Yəni Edipdəki kimi. Sənə elə gəlmirmi, Pamuk Türkiyənin “batılaşma” hərəkatını çox sancılı təsvir edir. Ancaq mənə elə gəlir ki, Türkiyə Qərb ölkəsidir. Yəni, Türkiyə öz atasını öldürüb. Hardadı Osmanlı? Hətta paytaxtı da qalmayıb, Ankara paytaxt olub. Əlifbası qalmayıb. Sistemi qalamyıb. Heç nə qalmayıb Osmanlıdan. Buna görə də Qərb olub Türkiyə.
Qismət:
- Türkiyə Ərdoğandan əvvəl daha çox qərb ölkəsi idi, ancaq razıyam ki, Ərdoğana rəğmən yenə də Qərb ölkəsidir. Qərbləşmə birdən-birə başa gəlməyib, bu, uzun və ağrılı proses olub. Pamukun bu qərbləşməni sancılı yazmağı boşuna deyil. İstənilən ayrılıq laqeydliklə ötüşmür. Adam sevgilisindən ayrılında biganə ola bilmir heç, qaldı o boyda mədəniyyətdən, imperiyadan, ictimai-siyasi formasiyadan, ənənədən ayrılasan.
Qan Turalı:
-Türkiyənin 70 faiz əhalisi Avropa Birliyinə girmək istəyir. Nə qədər Ərdoğan sıxsa da, kültürəl olaraq türklər bunu hiss edir ki, Avropalaşmaq, qərbləşmək lazımdır. Pamuk da bu mövzunu işləyib. “Yeni həyat”da nə qədər “batılaşma”nın əleyhinə olanlar olsa da, doktor Narin bey kimi məsələn. Avropaya inteqrasiya fonunda müqavimət göstərən qüvvələri Pamuk mövzu kimi işləyir.
Qismət:
- Qərbləşmədən danışırıqsa, Atatürkü anmasaq olmaz. O, məncə çox vacib bir şey başa düşmüşdü: ilkin vaxtlarda lap imitasiya da olsa, geyimdən tutmuş əyləncəyə qədər cəmiyyətin müxtəlif qatlarında islahatlar getməlidir. Mundirini çıxarıb frak geyinmək, ballar, rəqslər təşkil etmək elə belə məsələ deyildi. Fəsli, saqqallı, nargilə tüstüsünə uyub gedən millətin gözünün qarşısında bir obraz olmalıydı. Düzdür, bütün bunlar birdən baş verməmişdi, Osmanlının son sultanları modernləşməyə meylli idilər, saraya avropasayağı istilik sistemi çəkdirirdilər, italyadan opera truppası gətirdirdilər, yaxud Jöntürklər hərəkatı filan olmuşdu. Amma müasir Türkiyə Atatürkün əsəridir. Mövzunun davamı kimi, belə də demək olar, Atatürklə ilk dəfə idi ki, “Rüstəm və Söhrab” xətti qırılır, “Şah Edip” xətti qalib gəlirdi. Burda yadıma Stefan Kinzer düşdü. Onun adını ilk dəfə Pamukun bir müsahibəsində, sonra isə Yılmaz Özdilin bir yazısında görmüşdüm. “Nyu-York Tayms” qəzetinin Türkiyə bürosunun rəhbəri idi. Çox maraqlı bir kitab yazıb, adı belədir: “Hilal və Ulduz: iki dünya arasında Türkiyə”. O kitabda maraqlı bir parça var, müəllif təxminən belə yazır: Türkiyəni başa düşmək üçün mütləq rakı içmək lazımdır. Türkiyə rakı kimidir, əvvəlcə şəffaf, su qatılanda dumanlı, çölündən içi görünməyən. Anlamaq üçün gərək içəsən, mahiyyətinə nüfuz edəsən. Sonra yazır ki, deyirlər Atatürk çox rakı içdiyini üçün ölüb, yox, Atatürk aşırı Türkiyə sevgisindən ölüb. Tural, bəlkə də belə bir improvizə yerinə düşür: Atatürkün rakı məsələsi, elə Edipin özünü kor etməsi idi. Ayranpərəstlər başa düşməz.
Qayıdaq Pamuka. Onun “Səssiz ev” romanında Səlahəddin Darvinoğlu adlı bir obraz var, ada və soyada diqqət yetir. Ad şərqi, soyad təkamül nəzəriyyəsinin atası Darvini, yəni qərbi yada salır. Pamukun sevimli sxemi burda da işləyir. Darvinoğlu Türkiyəni xilas etmək üçün ensiklopediya hazırlamaq istəyir. Pamuk buna ironiya edir, yəni qərbləşmək bir nəfərin cəhdləri hesabına alınan iş deyil. “Batılılaşmaq” üçün mədəni zəmin hazırlanmalıdır. Pamukun ikinci romanı olan və daha çox modernist dövrünün əsəri olan “Səssiz ev” haqqında ayrıca danışmaq olar, burda böyük tarixi epoxa bir ailənin timsalında modelləşdirilib, çox maraqlı məsələlər var. “Səssiz evdə” bir maraqlı məqam da odur ki, Darvinoğlu obrazının timsalında Pamuk qərb düşüncəsini zahiri imitasiya edənlərlə, daxilən bu cür düşünənlərin fərqini də vurğulamaq istəyir.
Qan Turalı:
- Və istəyirəm postmodernizm mövzusuna keçək. Azərbaycanda çox vaxt kiminsə romanı çıxanda bunu postmodernist adlandırır. Tərif kimi amma. Estetik mənada deyil axı. O qədər realist əsər yazılıb ki. Sən Azərbaycanda postmodern dünya görüşü olmamağının səbəbini nədə görürsən?
Qismət:
- Bu məsələni səninlə çox müzakirə etmişik. Mən düşünürəm ki, bir var nəzəri olaraq postmodernizmə xas bir neçə əsas fəndi üzdən öyrənmək, biri də dünyagörüşünün belə olması. Tutalım, intertekstuallıq, öyrənirsən ki, mətn başqa mətnlərə göndərmələr, eyhamlar vurmalıdır. Yaxud mətndə ironiklik, üslubların kollajı və s. Bunlar normal səviyyəli bir tələbəyə, bir-iki dərsə öyrədiləsi sadə məsələlərdir. Amma əsas sual budur: bütün bunları əsərində tətbiq edən müəllifin dünyagörüşü postmoderndirmi? Seçdiyi mövzudan tutmuş əsərinin üslubuna, lüğət tərkibinə, formasına qədər bütün komponentlərlə birlikdə düşüncəsi postmoderndirmi?
Mənə görə postmodernizm əslində cərəyan deyil, vəziyyətdir, situasiyadır, ovqatdır. Amerika kəşf etmirəm, belə düşünən nəzəriyyəçilərə özümü daha yaxın sayıram. Yeri gəlmişkən, radikal dərəcə subyektiv olmağı ilə, fərdiyyətçiliyi hədsiz qabartması ilə postmodernizm ən çox romantizmə bənzəyir. Amma aradakı incə fərqləri bilmək lazımdı, yoxsa ciddi səhvlər baş verə bilər. Bilirsən, Tural, adam 5-6 fənd öyrənməklə postmodernist ola bilməz. Səbəb çox sadədir, çünki buna ehtiyac yoxdur. Burda müəllifin dünyagörüşü, nəyə inanmaq məsələsi çox vacibdir. Dünyanın istənilən əsrində yazılmış istənilən əsəri gətir, mən sənə ordan yüzlərlə postmodernə uyğun şey tapım. Məsələn, Nizaminin əsərlərində. Amma Nizami postmodernist deyil axı, təkcə ona görə yox ki, terminin yaranması ilə Nizaminin arasında səkkiz əsr var. Əsas ona görə ki, Nizaminin idealları, dünyagörüşü ilə, bir postmodernistin idealları çox-çox fərqli şeylərdi. Postmodernizm teoriyasında belə bir şey var: anything goes, yəni təxminən “hər şey olar”. Bu, populyar kültürlə elitar kültürün bir yerdə, yan-yana olmasını vurğulamaq üçündür. Burda demokratizm, plüralizm var. Vivaldiyə də qulaq as, Müslüm Gürsesə də. Sevmək məcburiyyətin yoxdur, amma bil ki, onlar bir-birinin sərhəddindədir, yan-yanadır. Hər şeyin bir-birinin sərhəddində olduğunu başa düşən çox müəllif olub, amma məncə bunu bütün radikallığı ilə reallaşdıran ilk yazıçı Coys idi.
Qan Turalı:
- Populyar kültür postmodernizmdə çox önəmli rol oynayır. Əslində bayağı dediyimiz mahnılar da kültürün bir hissəsidir. Zeynəb Xanlarova böyük müğənnidir. Amma onunla belə, meyxana da var. Bunların bərabər yaşamaq hüququ var. Biz istəsək də, istəməsək də onlar bir yerdə yaşayırlar.
Qismət:
- Zaman-zaman ikimiz də ara müğənnilərinə çox ironiya eləmişik. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, biz onları həm də dinləmişik axı. Bəli, münasibətimiz ironikdir, amma o demək deyil ki, yox olmasını istəyirik. Mən hər şeyin öz qabında, öz yerində, öz kontekstində yaşamaq haqqını bütün varlığımla dəstəkləyirəm, amma ironiya haqqımı təslim etməməklə şərtilə. Belə deyim, bir yanda müasir tibb, o biri yanda da alternativ tibb, türkəçarələr var. Qoy ikisi də olsun, nə ziyanı var ki? Amma biri o birinin yerinə iddia etməsin, özünü yalandan o biri kimi aparmasın da.
Qan Turalı:
- Ədəbi cərəyan haqqında yazılan kitablar necə yazılır? Həmin cərəyanın yarandığı vaxt sosial-ictimai situasiya. İkincisi, bu cərəyan hansı dünya görüşündən doğub. Bizim ədəbiyyatında ən mənfi cəhəti odur ki, biz həmişə dəb arxasınca gedirik. Anlamadan əsərlərində müxtəlif cərəyanlardan istifadə edirlər. Ümumiyyətlə, bizim ədəbiyyat həmişə təqlidçi ədəbiyyat olub. Vitgeynşteynin bir sözü var, mənim çox xoşuma gəlir. Deyir ki, inqilab etmək üçün gərək adam inqilabçı ola. Onun dediyini belə dəyişdirə bilərik: postmodernist əsər yazmaq üçün gərək postmodernist olasan.
Qismət:
- Bəli, məsələ budur, deyək ki, rejissorsan, Tarantinonun kadrları necə böldüyünü, montajı necə etdiyini öyrənə bilərsən, amma dünya görüşün “qonum-qonşu mənə deyər?” tipindədirsə, onda gərək yekə-yekə danışmayasan. Rejissor müsahibə verib deyir ki, mən filmim ekspressionist filmdir, aparıcı sual verir ki, necə yəni? Deyir, bilirsiz, mən burda sarı rəngi qabartmışam. İndi bunu anekdot kimi danışmayasan, neyləyəsən. Yesinlər sənin ekspressionizmini. Bir dəfə elə oldu ki, region kanallarından birində tanınmış aktrisalarımızdan biriylə eyni verilişdə qonaq olduq, sonra Bakıya eyni maşında qayıdası olduq. Yolboyu söhbətləşdik, söhbət əsnasında aktrisa dedi ki, mən heç vaxt yüngül əxlaqlı qadın rolunu ifa etmərəm, dost-tanış nə deyər? Çox normaldı, adamın özü seçimi, öz prinsipləri ola bilər, amma belə çıxır ki, bizim mentallığın şablonları qırılmayınca, ssenaristlər ancaq rahibə tipində qadın obrazları yaratmalıdırlar, ya da Təhminəni hələ də Türkiyədən gətirtməliyik? İnan ki, hələ bu onuncu dərəcəli məsələdir. Dünya gəlib hara çıxıb, bizim hələ bir dənə normal gənclik filmi çəkə bilməmişik. Məsələn, hadisələr universitetdə baş versin, bir oğlan bir qızı sevsin, adi, sadə bir film.
Qan Turalı:
- Hegelin bir məşhur fikri var: “Mədəniyyətlər tərcümə olunmur, yaradılır”. Bizdə görürəm ki, hansısa məsələlərin dərinliyə getmək yerinə, metodolojinin arxasınca qaçırlar.
Qismət:
- Metodologiyanı öyrətmək asandır, amma Tural, inan ki, heç o da yerində deyil. Bizim cəmiyyətdə dəfələrlə heç bir metodologiyası olmayan müqayisələr, analogiyalar eşitmişəm. Məsələn, ən məşhuru belədir: ruslar bizə kitab veriblər, amma türklərdən dönər gəlib. Metod ona görə qüsurludur ki, bir tərəf o biri tərəfə bəri başdan uduzdurulub, yoxsa niyə birindən kitab seçiləndə, o birindən dönər seçilsin ki? Məntiqlə belə olmalıdı axı: burdan dönəri seçirsənsə, ordan da məsələn kolbasanı seçməlisən. Bu cür tələm-tələsik, problemli şeylər cəmiyyətdə nə qədər desən var.
Keçək Hegelə, dediyin sitatda incə bir nüans var, məncə. Yerli kolorit, mədəniyyəti formalaşdıran mühit göz ardı edilə bilməz. Mövzuya uyğun sadələşdirsək, deyə bilərik ki, müxtəlif postmodernizmlər var, yəni öz mətnlərini Sovet imperiyasının xarabalığından düzəldən Pelevinin postmodernizmi ilə, öz romanlarında qərbləşməyi ən doğru yol kimi görsə də, Osmanlının itib gedən mədəni irsinə hüznlənməkdən də qalmayan Pamukun postmodernizmi fərqli-fərqli şeylərdi.
Qan Turalı:
- İkisi də bizim qonşumuzdur: Rusiya da, Türkiyə də. Pelevinin postmodernizmində keçmiş Sovet İmperiyasına ironiya var. Pamuk isə başqa bir istiqamət tutur. Keçən dəfə müsahibəsinə baxdım Pamukun. Deyir ki, Firdovsi və Sofokl bizə qonşudur, biri Qərb tərəfdən, digəri Şərq tərəfdən. Pamuk bu mədəni-mənəvi coğrafiyada ayrı bir istiqamət tutur. Biz gərək öz xəttimizi dəqiq bilək.
Qismət:
- Bizə Pelevin niyə maraqlıdır? Sovet İmperiyasını görmüşük və onun ironiyasını hamıdan çox bəlkə də biz başa düşürük. Amma mənə Pamuk həmişə daha doğma gəlib. Hətta onun ilk romanı “Cevdet bey və oğulları” oxuyanda çaşıb qalmışdım ki, bu ki aşağı-yuxarı elə bizim ailədir. Elə müəlliflər var ki, onları başa düşürsən, elələri də var ki, onları həm də hiss edirsən. Bu mənada Pamuku hiss edirəm, qəribə səslənə bilər, Lyosanı da eyni qədər hiss edirəm. Düzü, bunu özüm üçün tam aydınlaşdırmamışam. Amma bir şeyi bilirəm ki, bu, mövzuların doğmalağı qədər, həm də hislərin doğmalağı məsələsidir.
Qan Turalı:
- Kieslovskinin filmlərindəki ailə quruluşu da çox doğma gəlir bizə. Sovet İmperiyasında yaşamışıq, mədəni, ictimai münasibətlər bir-birinə oxşardır. Pamukun bu yeni romanındakı maraqlı cəhət odur ki, yazıçı istifadə etdiyi mifləri xeyli türkləşdirib. Hətta üçüncü bir mif yaradıb sanki.
Qismət:
- Romandakı quyu metaforası məsələn. Ağlıma o saat Yusif peyğəmbərin əhvalatı düşür. Quyu tarixin, təhtəlşüurun simvoludur. O quyu ilə Pamuk Türkiyənin təhtəlşüuruna, tarixinə səyahət edir. Bu səyahətdə isə iki xətt ortaya çıxır: biri İrandan gələn “Rüstəm və Söhrab” əhvalatı, digəri isə yunanlardan gələn “Şah Edip” məsələsi. Postmodernizmdə belə bir anlayış var: palimpsest. Yəni bir mətnin, ya da rəsmin altında başqa bir bir mətnin, rəsmin olması. Məsələn, Ayasoyfanı buna misal gətirmək olar. İstanbulun fəthindən sonra Ayasofyadakı freskaların üzərinə islami rəsmlər çəkilib, amma zaman-zaman altından xristianlığa aid simvollar çıxır. Pamuk da Fukovari arxeoloji metodla bir tarix quyusu qazır və onun hər qatından ayrı əhvalat çıxır. Və təbii ki, suallar da çıxır: atamız bizi öldürsün, yoxsa biz atamızı?
Qan Turalı:
- Eko vəfat etdi. Çox böyük adam idi. Onun “Qızılgülün adı” romanı haqqında özünün yazdığı bir fikir var. Deyir ki, yazıçı romanı şərh etməməlidir. Ancaq onun romanındakı yeganə şərh ediləsi əsərin adıdır. Burda iki əhvalat danışdıq: Edipin, bir də Rüstəmin. Səncə, Pamukun romanının əhvalında hansı əhvalat daha çox üzə çıxır?
Qismət:
- Hesab edirəm ki, Pamuk Qərbin əhvalatını seçir, atanın öldürülməsini. Romanda ağzı bağlanmış quyunun qarşısında ata və oğul görüşür, köhnə məsələlər vərəqlənir, quyunun da kilidini açırlar. Oğul atanı tarix quyusunun qaranlıqlarını qaytarır. Amma final yenə də müəmmalıdır, ikibaşlıdır, bilinmir ki, atanın öldürülməsini ana ilə oğul təşkil ediblər, ya yox? Cemal Süreyanın “Ata” şeirini xatırlayırsan? Belə başlayır: “Sizin hiç babanız öldümü? Benim bir kere öldü, kör oldum...”
