1956-cı ildə müqəddiməsi və izahları az qala dastanın özü qədər olan «Koroğlu» eposunu yenidən çap etdirən Məmmədhüseyn Təhmasib uzun illərin yükündən azad oldu. İş burasındadır ki, gürcülərlə savaş epizodları səbəbindən Stalin və Beriyanın qəzəbinə gələn, «Dədə Qorqud» barədə guya Mircəfər Bağırovun «Bəyəm biz at əti yemişik?» sualı ilə kitabı bağlanan bu dastandan sonra «Koroğlu»ya da ehtiyatlı münasibət təbii idi. Eposun müqəddiməsində «1917-ci ildən etibarən ardı-arası kəsilməyən kəndli üsyanları təşkil edib, müvəqqəti Müsavat hakimiyyəti və osmanlı müdaxiləçiləri ilə mübarizə aparmış Qatır Məmməd» (Təhmasib M. Koroğlu. 1956. s.7) haqqında da söhbət açılır.
M.Təhmasib: «1919-cu ildə müsavatçılar tərəfindən xaincəsinə öldürülmüş bu xalq qəhrəmanının da xatirəsi xalq yaradıcılığında əbədiləşdirilmişdir. Onun özü, silahdaşları, mübarizəsi, 26 Bakı Komissarlarından Şaumyan və Əzizbəyovla görüşləri və sairə haqqında xalq içərisində müxtəlif rəvayətlər, xatirələr, qoşmalar yaşamaqdadır. Bizdə belə tarixi şəxsiyyətlər haqqında yaradılmış qəhrəmanlıq nəğmələri çoxdur. Bu nəğmələr sözün əsil mənasında dastan, epos səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir ki, bunun da özünün müəyyən səbəbləri vardır» (s.7) yazsa da, sonrakı illərdə bu «qəhrəmana» həsr olunmuş folklor nümunəsini də məhz onun tələbəsi, indi BDU-nun folklor kafedrasına rəhbərlik edən MEA-nın müxbir üzvü, prof. Azad Nəbiyev ərsəyə gətirdi. Və tərtibçi mətnindəki «Qatır Məmməd» dastanının bir-birindən fərqli üç əlyazması məlumdur. Bu əlyazmalardan biri mərhum folklorşünas Ə.Axundovun şəxsi arxivindədir. Əlyazması 50-yə yaxın xatirədən ibarətdir. Əlyazmada Qatır Məmməd hərəkatı qismən əhatə olunsa da, mətn dastandan çox memuar tələblərinə uyğun gəlir. Dastanın ikinci əlyazması Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun arxivində saxlanılır. Bu birinci əlyazmasına nisbətən təkmilləşdirilmiş variantdır. Üçüncü əlyazması isə professor M.Təhmasibdə olmuşdur. Vaxtilə professor M.Təhmasibin folklorşünas Ə.Axundovla birlikdə nəşrə hazırlamaq istədikləri bu əlyazması Qatır Məmməd hərəkatını tam əks etdirə bilməməyinə, bir sıra qolların bütöv yazıya alınmamağına, əldə edilmiş ayrı-ayrı epizodların dastan səviyyəsinə yüksələ bilməməyinə və s. səbəblərə görə nəşr edilməmişdir. Professor M.Təhmasib və Ə.Axundovun yarımçıq qalmış işini davam etdirmək, dastanın əsl aşıq variantını bərpa etmək üçün bir neçə il çalışmalı olduq» (Nəbiyev A. Qatır Məmməd. B., 1985 s. 230) qənaəti isə sosial deyil, süqutuna gedən dövlətin sifarişinin tələbinin yerinə yetirilməsini təsdiqləyir.
Obyektivlik naminə qeyd etmək lazımdır ki, 14 fevral 1919-cu ildə Goranboy ərazisində Qatır Məmmədin başçılığı ilə kəndlilərin polis məntəqəsinə və bir neçə gün sonra yerli mülkədarın malikanəsinə hücumuna sonrakı illərdə sovet tarixçiləri tərəfindən inqilabi don geydirilsə də, bu hadisə vətəndaşa çevrilməmiş sakinlərin kortəbii cinayəti idi. Akademik Cəmil Quliyevin Gəncə partiya komitəsinin məktublaşmaq üçün Qatır Məmmədlə əlaqələndiricisi O.B.Orucovun xatirələrinə istinadən yazdığı: «Gəncə kommunistlərinin yazılı tapşırığı ilə Qatır Məmməd erməni kəndlərini müsavat dəstələrinin hücumundan qorumuşdur» (Гулийев Д.Б. Борба коммунистической партии за осуществление Ленинской нчионалной политики в Азербайджане. Б., 1970. s.255) - sözləri saxta təməl üzərində qurulan xalqlar dostluğuna xidmət cəhdidir. Növbəti cümlədəki Gəncə partiya dairəsinin göstərişi ilə 1919-cu ilin may-sentyabr aylarında Qatır Məmmədin yanında çalışmış peşəkar təşkilatçının erməni S.D.Məlik-Kərəmov olması fikri isə arxivdəki dəqiq mənbəyə əsaslanır. Həmin dövrdə bolşeviklərin siyasi məqsədlə istifadə etdikləri, sonradan xalq qəhrəmanına çevrilərək haqqında əsərlər yazılmış, film çəkilmiş bu savadsız kəndli – Qatır Məmməddin ictimai şüurundan isə söhbət gedə bilməzdi. 24 fevral 1919-cu ildə Qatır Məmmədin Qarabağ ətrafında meydan suladığı ərəfədə Andronikin dəstələri Şuşa yaxınlığında müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi qırğınlar törədirdilər. Şəhərin 35 kilometrliyində 200 nəfərlik ingilis qoşunu bölməsinin Qarabağ kəndlərini talan edən Andronikin silahlı quldur dəstələrinin qarşısını alması tarixi hadisə oldu. Vəziyyətin ciddiliyini görərək Andronikin dəstələrinin mahaldan çıxarılmasını israr edən müttəfiq qoşunları komandanlığının 3 aprel bəyanatı ilə Xosrov bəy Sultanovun qubernator səlahiyyətlərini qəbul etməsi bölgədə əmin-amanlığın bərpasını sürətləndirdi. Lakin sovet təbliğat maşını Xosrov bəy Sultanov kimi əsl qəhrəmanların yox müdrik xalqın nifrətlə «Qatır» ləqəbini verdiyi bir nadanı önə çəkirdi.
«Koroğlu» eposunun müqəddiməsində də M.Təhmasibin: «Məlum olduğu kimi hələ 17-ci əsrdə yaşamış və əsasən öz yaşadığı illərin tarixini yazmış tarixçi Arakel Təbrizli 1610-cu illərdə İran-Türkiyə istilaçılarına və yerli feodallara qarşı Azərbaycanda qalxmış kəndli üsyanının başçılarını sayarkən bunların sırasında Kosa Səfər, Gizir oğlu Mustafa bəy və başqaları ilə birlikdə Koroğlunun da adını çəkmişdir.» (s.9) - istinadı yalnız və yalnız eposun çapını həyata keçirmək istəyi ilə bağlıdır. «Koroğlu» eposunun müxtəlif xalqlarda «Goroğlu», «Qaraoğlu», «Qurqülu» variantlarını yada salan, dəlillərin çoxmilli tərkibini, dindən uzaq olduqlarını önə çəkən Məmmədhüseyn Təhmasibin bu qəhrəmanların fövqəltəbii varlıqla əlaqələrinin yoxluğunu belə iddia etməsi də, çapı tezləşdirmək istəyindən irəli gəlirdi. İnqilabdan sonra Azərbaycanda nəşr edilən «Koroğlu» eposları arasında folklorumuzun, xüsusilə də aşıq yaradıcılığının, dastanlarımızın toplanması və nəşri sahəsində ən çox iş görmüş mərhum Hümbət Əlizadənin 1941-ci ildə nəşr edilmiş kitabı xatırlanır və: «Oxuculara təqdim olunan bu kitab da həmin variantın işlənmiş, mükəmməlləşdirilmiş yeni nəşridir» (s.10) cümləsi ilə məhz həmin variantdan istifadə olunduğu vurğulanır... Şübhəsiz ki, türk xalqlarının əfsanəvi qəhrəmanlıq dastanı olan «Koroğlu» eposunun minilliklərin yaddaşından gələn mifoloji qaynaqları sosrealizmə tabe etdirilmədən işıq üzü görə bilməzdi. Lakin M.Təhmasibin müqəddiməsindəki əsaslandırmalara, eposun mozaik süjetindəki dəyişkənliklərə baxmayaraq eposun mifik qaynaqları da ustalıqla qorunub saxlanılmışdır. M.Təhmasibin tərtibi, müqəddiməsi və şərhi ilə dəfələrlə dilimizdə və nəhayət rusca nəşr olunan dastanda Rövşənin çöldə oynayarkən tapdığı ağır, parıldayan daşı örüşdə otlayan buzova atması, daş buzova dəyməsə də, onun yelinin buzovu yıxıb öldürməsi, daşın göydən düşmüş ildırım parçası olduğunu yəqinləşdirən Alı kişinin ondan Misri qılıncı hazırlatması əşyanı mifoloji qaynaqlardan qidalanan kosmik obraza çevirir. M.Təhmasibin «Azərbaycan xalq dastanları» əsərində qeyd etdiyi: «Bir sıra dastanlarımızda qəhrəmanların qılıncı Misri qılınc adlanır. Lakin ümumiyyətlə, bu qılınc Koroğluya məxsusdur. Koroğlunu Misri qılıncsız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Qıratsız, bir də Misri qılıncsız Koroğlu kor kişinin oğludur» (Təhmasib M. Azərbaycan xalq dastanları. B., 1972. s.142) fikirləri bu mifoloji üçlüyün əsl mahiyyətini açır.
Qeyd etmək lazmdır ki, dastanın ayrı–ayrı variantlarında qılıncın hazırlanması ilə bağlı epizodlar fərqlidir. Akademik nəşrdə daşdan biz sifariş edən Alı kişinin digər ustanın hazırladığı qılıncın Misri olmadığını sübut etmək üçün bizlə qılıncda dəlik açaraq ustanı ifşa etməsi kəmfürsətliyə münasibəti əks etdirir. «Qaf–Penn» variantında Misri qılınc kor Alı kişini bu qılıncı əldən verdiyinə peşmançılıq çəkən ustanın və onun dostlarının hücumundan xilas edir. «Koroğlu – Əsəd» variantında Rövşən atları və anasını doğma kəndi Muradbəyliyə apardıqdan sonra Alı kişi onu ləzgi ustanın yanına göndərir və usta halallıqla ona qılınc düzəldir.
M.Təhmasibin tərtib etdiyi dastan variantında Koroğlunun aşıqlığı da mifik qaynaqlara söykənir və onun «Azərbaycan xalq dastanları» monoqrafiyasındakı: «Alı kişi Rövşəni yanına çağırıb, Çənlibel ətrafındakı dağların birindəki qoşa bulaqdan söz açır: «Yeddi ildən yeddi ilə cümə axşamı məşriq tərəfdən bir ulduz, məğrib tərəfdən də bir ulduz doğar. Bu ulduzlar gəlib göyün ortasında toqquşarlar. Onlar toqquşanda Qoşabulağa nur tökülər, köpüklənib daşar. Hər kim Qoşabulağın suyundan içsə, aşıq olar» (s.32) cümlələri də mifik qaynaqların önə çəkildiyinin təsdiqidir. Koroğlu qocalanda da:
«Axır əcəl gəldi etdi hay, haray!...
Çəkdiyim qovğalar bitdi hay, haray!...
Tüfəng çıxdı mərdlik getdi hay, haray!...
Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi?» (s.320) -deyərək misri qılıncı belindən çıxarıb atsa da, finalda yenidən dəlilərini başına yığıb şərə qarşı mübarizəni davam etdirməklə siyasi deyil, bədii ideyanı da qorusa da söz azadlığının verdiyi imkan M.Təhmasibin tərtib etdiyi bu eposun qəbuledilməzliyi məsələsinin də, zaman-zaman qabardılmasına səbəb olur. Orası da məlumdur ki, demokratiyanın üç əsas göstəricisindən; bazar iqtisadiyyatı təsəvvürü yaratmaq və ya azad seçkini saxtalaşdırmaq mümkün olsa da, söz azadlığı kənar müdaxiləyə davam gətirmir. Cəmiyyətdə söz azadlığının təsdiqi və ictimai fikrə təsiri prosesinin get-gedə gücləndiyi bir şəraitdə M.Təhmasibin folklorla bağlı irsinə də müxtəlif rakurslardan yanaşılması təbiidir. Bu baxımdan H. Herisçinin və İ.Rzayevanın 3 mart 2007-ci il tarixli «Gündəlik Azərbaycan» qəzetindəki «Paket» məqaləsindəki: «Folklorşünas M.Təhmasibin hazırladığı (yazdığı?) əslində «dördgöz» Mircəfərin əmriylə saxtalaşdırdığı, eybəcərləşdirdiyi, axtaladığı, qətlə yetirdiyi «Koroğlu» dastanı və hətta «Mən o boyda Koroğlunu, o tarixi milli cəngavərimizi amansızcasına qətlə yetirmiş Məmmədhüseyn Təhmasibi görmüşəm – arıq, sısqa çəlimsiz, öz kölgəsindən çəkinən bir insan idi. Koroğlunun qatili. Bəlkə də milisdən, qapıya gələn işıqçılardan, qonşulardan belə ürkən biçarə… Deyilənə görə yazıçı Mirzə İbrahimov öz tarixi romanları ilə fəxr edərkən Təhmasib hərdən onu qırağa çəkib qulağına bunu pıçıldayarmış: «Çox atılıb-düşmə, sənin «Gələcək gün» romanın varsa, mənim də «Koroğlu» adlı povestim dillərdə əzbərdir. Özün bilirsən hökumət nəyə görə icazə vermir onun ilk səhifəsinə mən öz imzamı atım. Mirzə dövlət sirridir bu. Yanımda özünü yekəxana aparma. Mən də yazıçıyam axı…» (Herisçi H., Rzayeva İ. Paket. Gündəlik Azərbaycan q. 03-03-07) fikirləri də demokratiya və bazar iqtisadiyyatının sənət ekvivalenti kimi ənənəvi dəyərləri inkar edən postmodernist təfəkkürün təzahürüdür.
Paris Milli Kitabxanasından gətirilmiş (1989) 13 məclisli «Koroğlu» nüsxəsinin, bədii emal prosesini keçmədən 25000 tirajla çap olunub yayılması koroğluşünalığımızın qələbəsi olsa da əslində müdaxiləsizliyi ilə ilkin mənbənin pintilik estetikasını saxlayan bu variantın işıq üzü görməsi də postmodernizmin ruhuna uyğundur. Beləliklə, yaşlıları çaşdıran cavanlara ləzzət verən bu eposda Türküstan padşahı Sultan Muradın baş ilxıçısı Mirzə Sərrafın oğlu kimi təqdim olunan, cəmisi bircə gün də səbrini basmayıb, otuz doqquzuncu gün xırda bir deşik açmaqla gedişatın tam başa çatmasına mane olan, cahillikdən atasının gözünü açacaq köpükü suyu özü içən Rövşənə atasının: «Evin yıxılsın, necə ki, məni ö üzünə həsrət qoydun, səni görüm övlad üzü-nə həsrət qalasan» (s.18) qarğışı dastanda Nigarla, Pərizad xanımla evlənsə də züriyyəti olmamağı ilə gerçəkləşir. Və bununla da qəhrəmanını çoxarvadlılıqdan uzaqlaşdırmaq naminə digər xanımları dəlilərin adına yazan M.Təhmasib variantından ilkin fərq üzə çıxsa da digər gizlinlərin faş olması ideyanı neytrallaşdırmaya bilmir. Belə ki, şiəliyi önə çəkilən Koroğlunun Urfa şəhərindəki Mir İbrahim adlı qəssabın on dörd yaşlı oğlu Eyvaz Balını özünə saqi etmək üçün: «Eyvaz Balı kimi bir cavan sevdim» - və yaxud: «Seylab kimi bol eyləyin çaxırı, için cavanlarım ta mən gəlincə» (s.26) - deyə oğlanın gözəlliyinə baxmaqdan ötrü qəssab dükanına yığılmış osmanlıların «çomaqla beyinlərini dağıdıb, qıçlarını qələm edib, bellərini sındırması» (s.29) namaz qılan xalq qəhrəmanının arağı-çaxıra qarışdırması, alış-verişdə kəf gəlməsi, yediyinin həddini bilməyən qarınqulu olması, işini keçirdikdən sonra mollanı öldürüb günahsız qarının divarının altında basdırması (s.65) və yetəni Söyüşlərə qərq etməsi, Nigar xanımın qızlarla şərab məclisi qurması (s.69), Koroğlunun açıq döyüş-də uduzduğu, pusquda durub öldürdüyü erməni taciri «ərəb atlı, dəmir donlu ac Aslana bənzədərək ona yas tutması (s.114), dəlilərin başıpozuqluğu (s.124), Eyvazın, Dəmirçioğlunun Koroğlunun qanını içməyə hazır olmaları (s.160.184), nəhayət finalda Məkkə ziyarətinə yollanan ağsaqqal Koroğlunun və Qıratın başlarının nökərləri Almas xanla, Bəhram xanın hiylə yolu ilə kəsilməsindən qəzəblənən Şah Abbasın onları dəlilərə qiymə-qiymə doğratdırması (s.216), şərlə mübarizədə xeyri qalib-ölməz edən klassik modelli Məmmədhüseyn Təhmasib variantını əxz etmiş ənənəvi təfəkkür tərzinə malik oxucunu çaşdıran postmodernizmin ruhuna uyğun olsa da, ilk öncə qərbin vaxtilə becərdiyi müstəmləkə psixologiyasına xidmət edir. Və tərtibçi filologiya elmləri doktoru, professor İsrafil Abbasovun ön sözündəki: «Qədim Azərbaycan diyarını gəzib – dolaşmış onlarla Avropa səyyahları, müxtəlif peşə yönümlü ictimai və dövlət xadimləri, alim, yazıçı və şairlər bu ölkədən çox şey öyrəndikləri kimi, özləri ilə də çox şey aparmışlar. Əfsuslar olsun ki, bu axında mənimsənilmə, özününküləşdirmə, bəzən hətta milliləşdirmə meylləri də özünü göstərmişdir.» ( Abbasov İ. Koroğlu. B., 2005. s. 5) qənaətinin dəqiqliyi təsdiqlənir.
Bununla belə, 1956-cı ildə məhz M.Təhmasibin sayəsində ədəbi dilin tələblərinə uyğun işlənməklə və ideyanın maddiləşmə forması olan üslubu qabartmaqla eposun çapı mühüm ədəbi hadisəyə çevrildi və sonrakı onilliklərdə məhz bu variantın aşıqlar, el sənətkarları tərəfindən dildə-ağızda söylənilməklə geniş populyarlıq qazanmasına şərait yaratdı. Əlbəttə ki, formaca milli, məzmunca sosialist dəyər qazanmış bu eposda:
«Nigarı dərdə gətirən,
Cəsədin qəbirə yetirən,
Koroğlu namın götürən
Yurdunda son olan yoxdu»(s.101) – şikayətilə analığa tələbat duyğusunu da büruzə verən xanımından,
«Aşıq Cünün sənə heyran,
Eyləmə könlümü viran,
Çənlibeldə qurub dövran
Bir tutaydım toyun Eyvaz!» (s.105) -deyərək xalq qəhrəmanına Təkə–Türkman boyundan ər oğul seçməklə sağlam niyyətini bəyan edən el ağsaqqalından və nəhayət:
«Aslanam deyiləm tülkü.
Tanımaram qorxu, hürkü,
Ərəbi, əcəmi, türkü,
Qıraq a qəssabın oğlu!...
Çoxdur Koroğlunun yaşı,
Nə qovğalar çəkib başı,
Əl ver sənnən dağı-daşı
Yaraq a qəssabın oğlu!...» (s.113) - hayqıran Koroğlunun özü də milli mənafeyi siyasi motivə qurban versə də, «polad geyimli», «ər oğlu ərə», dava günü qızmış nərə», «Koroğlunun qoç balası deyə» valideyn münasibətini önə çəkir. Şübhəsiz ki, əsasən poeziya nümunələrinə deyil, nəsr tərəfinə əl gəzdirilən bu eposun siyasi müdaxiləyə uğraması ağrılı fakt olsa da və hətta Koroğlunun partiya, Eyvazın isə komsomol liderlərinə bənzəməsində belə bir həqiqət çaları tapılsa da, əsərin milli mənsubiyyəti ilə bağlı məqamlarda Məmmədhüseyn Təhmasibə irad tutmaq nadir hallarda mümkündür. Belə ki, onun tələbəsi professor Azad Nəbiyev sonralar müəlliminin dastanın geniş oxucu auditoriyası qazanması naminə güzəştə gedərək tərtibatda çıxarmadığı: «Ərəbi, əcəmi, türkü qıraq a qəssabın oğlu» - kəlmələrinə görə əzab çəkdiyini yaxşı xatırlayır. «Kitabi-Dədə Qorqud»un qarşısına çəkilən sədlərdən sonra «Koroğlu»nun ağır güzəştlərlə də olsa işıq üzü görməsi eposun rus dilinə çevrilərək paytaxtda çap etdirməklə ümumittifaq oxucuya çatdırılması ehtimalı M.Təhmasibi qane etdiyindən dövrün diqtəsinə, yəni sosrealizm ictimai üslubuna məmnuniyyətlə tabe olurdu. Çünki yalnız demokratiyanın yaratdığı imkan daxilində qoyulan problemə öz dərdini qata bilən müəllif, fərdi üslubunu meydana çıxarır. Tutaq ki, vaxtilə bolşevik-daşnak liderlərinə peşəkar səviyyəli heykəllər yapmış birisinin fərdi üslubunu müstəqillik dövründə yaratdığı “Koroğlu”ya təqdim etməsi mümkünsüzdür. Buludların üzərində dördnala çapan Qıratın belindəki, iri gövdəsi ilə uzlaşmayan köhləni, Avropaya xas deşici qılıncı belə xırda qüsur olan Koroğlunun statikliyi başındakı, müəllifin “fərdi üslubunda” üzə çıxmaqla millətçiliyi təsdiqləyən kübar osmanlı fəsini yerə salmamaq qorxusundan irəli gəlir.
Aydın Dadaşov - professor
