Kulis.Az İradə Musayevanın “İlqar Fəhminin özü ilə söhbəti...” məqaləsinin ikinci hissəsini təqdim edir.
Birinci hissəni burdan oxuya bilərsiz.
İ.Fəhminin “Qapalı dairə və ya bitmək istəməyən XX” silsilə yazısı haqqında...
Tarix həmişə təkrarlanıb. Ellinizm və ellinist dövlətlər tarixi haqqında oxumuşuqsa, qərb mədəniyyəti və qərbləşən dövlətlər, qərbləşən şərq tarixindəki təsirlənmələr, təkrarlanmalar və ruhi-mənəvi məhkumluq halları da bizi təəccübləndirməməlidir. Bu problemlər yalnız sənət, ədəbiyyat məsələsi çərçivəsində çözülə bilməz. Tarixi təbəddülatlar, ictimai-siyasi, sosial inqilablar, müharibələr, dünyanın əsr-əsr dəyişən mənzərəsi və s. bu kimi obyektiv, qlobal səbəblər də nəzərə alınmalıdır. Bu gün üçün bizim ən böyük problemimiz odur ki, heç bir sahədə real durumumuzu təhlil, analiz edə bilmirik. Elə bil bizə ayrılmış sahədə gücümüz çatan imkanlarla bir mərtəbəli balaca bir ev tikməkdənsə, iyirmi mərtəbəli binanın şəklini çəkib dirəklərdən asırıq. Məsələyə bu cür yanaşma bədbəxtliyi var bizim psixologiyamızda. Ona görə də bu şəkil arxasında gizlənmə pafosu bizi tükədir... Hər şeydən ümumi, qarışıq və müəmmalı şəkildə danışmağı xoşlayırıq. Məsələn, İ.Fəhminin paradiqmalar nəzəriyyəsindən danışdığı kimi: “Biz hələ də maarifçilik ideyalarını təbliğ edirik; biz hələ də romantizm meyllərini maraqla qarşılayırıq; biz hələ də realizmin mahiyyəti barədə düşüncələrə dalırıq; biz hələ də tənqidi realizmin cəmiyyət üçün faydasından danışırıq; biz hələ də modernizmin dağıdıcı qüvvəsindən heyrətlənirik və nəhayət hələ də postmodernizmi bugünkü günümüzün hakim paradiqması elan eləmək istəyirik. Və maraqlısı odur ki, bir-birini inkar və ifşa edən, bir-birinə qənim kəsilən bu təfəkkür paradiqmasının daşıyıcısı və təəssübkeşi olan insanlar bir cəmiyyətdə, bir dam altında, bir süfrə arxasında əyləşir. Halbuki Qərbin özündə bu mümkünsüz olub. Bizdə, hətta bir yaradıcı şəxsin əsərlərini diqqətdən keçirdəndə, görürsən ki, hər paradiqmadan nəsə var... Bir əsərdə bir-birini inkar edən bir neçə paradiqmanın əlamətlərinin görünməyi onlar üçün mümkünsüz olsa da, bizim mədəniyyət bunu mümkün edib... (8-ci yazı)
Əgər biz İlqar Fəhminin dediyi kimi, doğrudan da, bu gün maarifçilik ideyalarını təbliğ etmiş, romantizm meyllərini maraqla qarşılamış olsaydıq, realizmin, tənqidi realizmin cəmiyyət üçün faydasından danışa bilsəydik, modernizm və postmodernizmi günün hakim paradiqması kimi izah edə bilsəydik, nə vardı ki... Onda biz niyə gileylənməliyik, ədəbi düşüncə normal işləyir kimi görünür... Fəqət, elə deyil! Əvvəla, “modernizmin dağıdıcı qüvvəsi” deyilən bir anlayış yoxdur. Olmayıb heç vaxt. Klassik dəyərləri anti-estetik yozumlarla mətnləşdirmək və ya mətnsizləşdirmək isə postmodernizmin əlamətidir, yəni dağıdıcılıq kimi izah daha çox modernizmə yox, postmodernizmə uyğundur. Bir də biz unuduruq ki, bu paradiqma, cərəyan və s. bu kimi ədəbi forma və tendensiyalar dəblə gəlmir ədəbiyyata. Sərhəd açıldı və ədəbi metod, cərəyan da keçdi bu tərəfə - deyilən bir şey yoxdur. Burda söhbət İnsandan gedir. Daha doğrusu, İnsanın sosial-siyasi durumundan, psixoloji ovqatından və düşüncəsindəki proseslərdən asılıdır romantizm də, realizm də, postmodernizm də... U.Ekonun özünü modernizmdən postmodernizmə gətirən də onun düşüncəsindəki çevrilmə halı oldu. “Qızıl gülün adı” əsəri buna sübutdur. Eko düşüncə azadlığını nəzəriyyə qəliblərinin ağzından çıxartdı, sədd və sərhəd dirəklərinin üstündən adlatdı... Aydındır ki, modern təfəkkür tərzini yetişdirən mühit, ictimai şərait olmadan modern insandan danışmaq olmaz. Eko Azərbaycanda yaşasaydı kim olacaqdı, Allah bilir... Bu yarım əsrlik, bir neçə onillik zamanın məhsuludur. Hardansa gəlib harasa gedən səyyari bir fikir karvanı deyil. Yetişməlidir, yaranmalıdır təbii mühitdə. Bizdə bu gün niyə postmodernizm adına nümunə çəkiləcək əsər yoxdur? Çünkü postmodernist düşüncə yetişməyib. Bu düşüncəni formalaşdıran zaman gəlib çıxmayıb hələ bizim diyara... Bizim kompleks davranışlı, beynində onlarla qadağa işarəsi olan müəlliflər ən yaxşı halda yamsılaya bilirlər...
Və qəribədir ki, İ.Fəhmi nəzəri mülahizələrini konkret faktlar, misallar üzərində qurmur. Məsələn, elə hey fikirləşdim ki, görəsən bizim ədəbiyyatda haqqında danışılan bu əsərin adı nədər? Onun müəllifi kimdir? Hansı paradiqmalardan söhbət gedir: “Bir əsərdə bir-birini inkar edən bir neçə paradiqmanın əlamətlərinin görünməyi onlar (qərb-İ.M.) üçün mümkünsüz olsa da, bizim mədəniyyət bunu mümkün edib...”
Doğrudur, bir çox hallarda tənqidçilər istədikləri müəllifin əsərində hər şey tapa bilir. Məsələn, “kolxoz romanları”nda da postmodernizm elementləri tapanlar kimi...
Qaldı “bir əsərdə bir neçə istiqamətin təbliği, bir neçə paradiqmanın detalları necə sığışa bilər?” –fikrinə... Bu niyə qəribə görünür? Təkcə postmodern düşüncə estetikası bu paradiqmaların hamısını uda bilir. O.Pamukda nə yoxdur? Realizm, romantizm, modernizm, mif, konstruksiya, dekonstruksiya, eksperiment, patriarxallıq, tarixin dibinə enmə, tarixdən imtina-hər şey tapmaq olar.
“Təsəvvür edin ki, bir müəllif Qərbdən gələn müxtəlif "izm"lərin qarışığında elə bir əsər yaradır ki, burada həm realizm, həm maarifçilik, həm də modernizm elementlərini görürük. Axı belə olmaz.” (8-ci yazı)
İ.Fəhminin bir kitablıq yazısından saysız-hesabsız cavabsız suallar çıxarmaq olar. Məsələn, müəllifin qərəzli kimi görünən “Şərq-Qərb” müqayisələri çox zaman anlamsız qalır. Aşağıdakı nümunəyə də diqqət etsək sual yaranacaq. Niyə Qərb üslublu bir simfoniyanın yazılması aşıq musiqisini xalqın yaddaşından silməlidir? Ümumiyyətlə, hansısa xalqın mədəniyyət tarixində belə bir fakt varmı ki, Qərb ya Şərq üslublu bir nümunə yaradan kimi öz klassik mahiyyətli nümunəni unudasan? İ.Fəhmi yazır: “Sadə dillə desək, tutalım Qərb üslublu beş-on simfoniya yazıb təbliğ eləməklə, türk xalqlarının minillik yaddaşına söykənən və kollektiv təhtəlşüurda möhkəm kök atmış aşıq musiqisini etnosun yaddaşından silmək mümkün deyil.....
Yuxarıda haqqında danışdığım aşıq sənətinə diqqət edək. Bir çox müasir qərbpərəstlərimiz tərəfindən feodalizm qalığı, tərəkəmə mədəniyyəti, muzey malı kimi təqdim olunan bu sənət növünün son onillikdəki inkişafı danılmazdır. Eyni sözü muğam sənəti, milli poeziya və sair janrlara da aid etmək olar. Mən hətta ən kütləvi sənət növü olan meyxana sənətini də bura əlavə edərdim. (8-ci yazı)
“...milli poeziya və s. janr” yanlışlığının üstündən keçərək diqqəti başqa məsələyə yönəltmək istəyirəm. Əvvəla, millilik kriteriyaları və ya şərqlilik (yoxsa türklük?) Bethoven, yoxsa aşıq Telli? –dilemmasındakı seçimlə həll olunursa, mən bu millilikdən elə bu an imtina edirəm (Müqayisə mübahisə doğura bilər. Yəni deyə bilərlər ki, aşıq sənəti deyiləndə M.Qasım, Qurbani, Aşıq Ələsgər və başqaları nəzərdə tutulur. Amma söhbət aşıq sənəti yox, aşıq musiqisindən gedirsə və bu günün insanı, dinləyicisi kimi mənə aşıq musiqisi Tellinin obrazında təqdim olunursa, mən zövqümü, musiqidən həzz almaq marağımı niyə “milli dinləyici” qorxaqlığında əsir etməliyəm?) İkincisi də, Ü.Hacıbəyov, Q.Qarayev, F.Əmirov, V.Mustafazadə, A.Qasımov musiqisindəki dünyəvilik, bəstənin və ya ifanın bəşəri duyğularla cilalanması niyə qəbahət olsun ki? Bu sənətkarlar dünya insanının musiqi ruhunun tərcümanlarıdır. Bizdən onlara, onlardan da bizə musiqi dilini tərcümə edir, bizi ülvi dəyərlər aləmində dünya dinləyicisi ilə qohumlaşdırırlar. Ola bilsin ki, İ.Fəhmi desin ki, mən bu adamlardan danışmıram, amma “Qərb üslublu 5-10 simfoniya yazan” adam da bu mədəniyyəti tənəzzülə yox, inkişafa aparan adamdır axı... sadəcə mən adlar çəkməklə münasibəti konkretləşdirdim.
Təmiz sənət, təmiz ədəbiyyat, milli poeziya, milli-kütləvi meyxana və s bu kimi primitivlikdə ilişib qalmaq uğrunda çalışırıq, təbliğat aparırıq, sonra da Qərbi günahlandırırıq ki, bizi geridə qoydu öz inkişafıyla... “Hərçənd iyirmi il əvvəl bizə elə gəlirdi ki, həm elitar, həm də kütləvi sənət növlərində tam dəyişikliklər olacaq, XXI əsrdə meyxananı rep, muğamı simfoniya, aşıq sənətini opera-balet kimi müasir və proqressiv sənət növləri əvəz edəcək… Ancaq ətrafa baxanda görürük ki, xalq kütlələri nə klassik Avropa musiqisi üslubunu, nə repi, nə cazı, nə roku, nə opera-baleti geniş mənada kütləvi şəkildə qəbul eləmədilər…” Heç bir cəmiyyətdə sənətin kütləvi qəbulu və alqışlanması halı mümkün olmayıb. Bunun üçün ətrafa yox, tarixə baxmaq lazımdır...
İ.Fəhmi istənilən bir mədəniyyət, sənət məsələsində mütləq qarşılaşdırma, üz-üzə qoyma, anti - mövqe yaratma prinsipindən istifadə edir. Məsələn, “Elitar riyakarlıq” başlığı altındakı yazıda oxuyuruq: “Şəksiz ki, yenə də elitar qərbpərəstlərimiz bu halı millətin avamlığı cahilliyi ilə əlaqələndirəcək. Bəli. Millət hələ də nadan, avam, cahil olaraq qalır, çünki baletə baxmaq əvəzinə toylarda oynayan rəqqasələrə tamaşa edir; operaya qulaq asmaq əvəzinə meyxana meydanında çırtma çalır; simfonik musiqilərdən həzz almaq əvəzinə muğamı dinləyib ağlayır; Kamyunun, Kafkanın romanlarını oxumaq əvəzinə Füzulinin, Nəsiminin qəzəllərini əzbərləyir…” (8-ci yazı) Anlaşılmır: niyə nəsə nəyinsə “əvəzinə” olmalıdır? “Baletə baxmaq əvəzinə rəqqasəyə baxmaq, operaya qulaq asmaq əvəzinə meyxanaya çırtma çalmaq, simfonik musiqi əvəzinə muğamı dinləmək, Kamyunun, Kafkanın romanları əvəzinə Nəsiminin, Füzulinin qəzəllərini əzbərləmək... Müəllif 9-cu yazıda Coysla Aşıq Ələsgər müqayisəsini aparmaqla həmin yaradıcı şəxsləri yox, onların ortaq oxucusunu hədəfə alır və sanki partiyalaşdırmaq, tərəfləşdirmək, mövqeləşdirmək istəyir: “Əlbəttə, bir azərbaycanlı bütün antik sivilizasiyanı, yunan mifologiyasını, xristian əqidəsini və mədəniyyətini, Avropanın orta əsrlər tarixini tam dəqiqliyinə qədər öyrənib Coysun "Uliss"ini başa düşə bilər... Bəli, yalnız başa düşər. Əql-şüur səviyyəsində. Amma ruhunda (təhtəlşüurunda) heç bir təsir buraxmaz. Son nəticədə bizim insanın qəlbinə "Çərşənbə günündə, çeşmə başında" qoşması Coysun "Uliss"indən daha təsirli görünəcək.
Axı Aşıq Ələsgər arxetiplərə söykənən şairdir, xalqın, etnosun ruhu üçün əvəzedilməzdir, əbədidir, daimidir...
"Uliss" isə orada nə qədər dərin məzmunlu, fəlsəfi əsər olsa da, bizim ruhumuz üçün kənardangəlmə bir "simulyakr"dır. Bu gün var, sabah yoxdur. Niyə yoxdur? Çünki millətin ruhuna yapışmır” (9-cu yazı).
Bu cür qadağalı düşüncə tərzi ilə modern, postmodern sənət yaratmaq olarmı? Ola bilməz ki, məsələn, elə Kamyunu, Kafkanı da oxuyaq, Nəsiminin, Füzulinin qəzəllərini də əzbərləyək, bulaq başında Ələsgər yadımıza düşəndə onun qoşmasını, psixoloji sarsıntı və anlaşılmazlıq halı yaşayanda isə Coysun “Uliss”ini oxuyaq, hələ bir yapon tankalarını, haykularını (hokkularını) da ələk-vələk eləyək? Niyə bizi “ya, ya da” –seçimi ilə dalana gətirib çıxarırsınız? Olmaz “həm, həm də” – genişliyində düşüncə və zövqümüzə azadlıq verək?
Mən yazımın əvvəlində dedim ki, İ.Fəhmi qaldırdığı problemin arxasında dayana bilmir, hətta onu oxucular qarşısında normal sual kimi də qoya bilmir. Özü araşdırmaq istəyəndə isə neçə cür qarışıq cavab yox, yenə neçə cür qarışıq sual yaranır. Məsələn, 8-ci fraqmentdə yazır: ”Əslində mən israrla bəyan edirəm ki, bizim müasir qərbpərəstlərimiz ruhən qərb mədəniyyətinin mahiyyətindən dəhşətli dərəcədə uzaqdırlar. Əslində Qərb mədəniyyətindən mahiyyətini demək olar ki, başa düşüb hiss eləmirlər. Sadəcə onlara elə gəlir ki, anlayırlar, hiss edirlər, duyurlar… Və yaxud özlərini elə göstərirlər…
İnandırıcı görünmür? Tutalım onilliklər boyu Kafkanı təbliğ edən, Sartrın adı dilindən düşməyən, Kamyunu göylərə qaldıran, Coysu klassik elan edən bir ağıl sahibi necə ola bilər ki, onları dərindən başa düşməsin, bütün varlığıyla hiss eləməsin? Axı bu dühaların təbliğinə az qala bir ömür sərf edib? Məgər insan duymadığı hiss eləmədiyi bir nəsnənin təbliğinə də ömür qoyar?
Məncə yazımızın bu məqamında Qərb mədəniyyətinin, incəsənətinin, ədəbiyyatının qeyri-qərb xalqlar (ələlxüsus müsəlman əsilli xalqlar) tərəfindən tam dərinliklərinə qədər hiss edilib dərk olunmasının mümkünlüyünü araşdırmaq lazımdı… Bəlkə həqiqətən də mümkündü? Və ya əksinə? Boş illüziyadır?” (9-cu yazı). Gah deyir ki, bizim qərbpərəstlər qərbi bilmir, özlərini elə göstərirlər ki, guya bilirlər, gah deyir ki, ola bilməz ki, bu işə bir ömür həsr edən adam bunu bilməsin, bilirlər... gah da deyir ki, mən bilmirəm bunu araşdırmaq lazımdır, gedin özünüz öyrənin...
“Və diqqət edəndə görürük ki, dünya tarixi, dünya ədəbiyyatı, dünya fəlsəfəsi, dünya incəsənəti deyilən məfhum nədənsə özündə yalnız Avropanı və qismən Amerika ilə Rusiyanı əhatə edir... Kitabların künc bucağında bir iki səhifə Uzaq Şərq ölkələri, Müsəlman mədəniyyəti və sair anlayışlar barədə qısa məlumatlar olsaydı, buna da şükür eləmək olardı.
Eyni hal XX əsrdə əksər qeyri-qərb xalqlarında müşahidə olunur. Deməli az qala məktəb partasından yeniyetmələrin beyninə yeridilirdi ki, "Dünya" deyilən məfhum özündə yalnız bu qitələri əks elətdirir və dünya tarixi, dünya incəsənəti, dünya fəlsəfəsi də yalnız Qərb sivilizasiyasının monopoliyasındadır...” (9-cu yazı).
Belə çıxır ki, bizi öz geriliyimiz yox, Qərbin inkişafı narahat edir. Və İ.Fəhminin işlətdiyi “Qərb sivilizasiyasının monopoliyası” ifadəsinə fikir bildirməklə də onun qərb davasına münasibətimi tamamlamaq istəyirəm (Hərçənd ki, onun Qərb sürətinə qəzəbi silsilənin son hissələrində belə soyumaq bilmir.) Söz və ifadələrin yanaşı işlənmə məqamında fonetik uyarlılığı qoyuram bir kənara. Ən azı semantik əlaqə, məntiqi bağ olmalıdır. “Sivilizasiya”, “intibah”, “çiçəklənmə” anlayışları “monopoliya” kimi zor, əsarət, hegemonluq, istismar və s. bu kimi qaba xüsusiyyətləri özündə cəmləyən kəlmə ilə necə birləşə, birləşmə (III növ təyini söz birləşməsi) yarada bilər? Bu cür birləşmələr İ.Fəhminin silsiləsində çoxluq təşkil edir, məsələn, “elitar ziyalı”, “ən ali ziyalı təbəqə”, “elitar intellektuallar”, “ən ali zəkaya malik intellektuallar”, “ bizim ən ali elitar ziyalı təbəqəsi” (?-İ.M) və s... Və təbii ki, sivilizasiyalarda monopoliya yox, sözün müsbət mənasında yayılma, təlqin və təbliğ olunma, alqışlanma uğuru var... “Sivilizasiya monopoliyası” düşüncəsi ilə sənət məsələlərinə düzgün və dəqiq, ədalətli münasibət, fikir bildirmək olarmı?
“Coys fenomeni”nindən, “Hamlet sindiromu”ndan(!-İ.M), “Murakami faktı”ndan danışanda isə çox zaman Qərb və yad mədəniyyət qısqanclığını müəllif unudur, əsil sənət haqqında danışan biri olduğunu büruzə verir, pisi isə odur ki, İ.Fəhmi Haruki Murakamidən də “milli” olmağı umur... “Haruki Murakamini Yaponiyada daha çox tənqid edirlər. Niyə? Çünki xalqın bu qədər dərd-səri, ictimai sosial, psixoloji problemləri olduğu halda, yazıçı bunları kənara qoyub, sanki müəyyən millətə aid olduğunu da unudub hansısa qeyri-müəyyən jabervoqlardan, qnomlardan yazır... Yapon tənqidçiləri və ziyalıları ona qarşı təxminən belə ittihamlar irəli sürür ki, sənin dünya ədəbiyyatına çıxışın varsa, bütün dünyada, ələlxüsus da Qərb ölkələrində səni oxuyurlarsa, niyə bu imkandan Yaponiyanın, yapon xalqının xeyrinə istifadə eləmirsən?
Əlbəttə, tam olaraq bu fikirlə də razı deyiləm ki, yazıçı yalnız ictimai-siyasi problemləri işıqlandıraraq sırf bir günün sənətkarı olmalıdır. Ancaq öz milli sifətini saxlamaq zənnimcə vacibdir. Belə olan halda isə, dünyaya (Qərbə) çıxış da məhdudlaşmış olur.
Düzdü, siz elə Yaponiyanın özündən onlarla müəllif nümunə gətirə bilərsiz ki, bunlar həm milli sifətlərini saxlayıb, həm də dünyaya çıxıblar. (Kobo Abe, Akutaqava Runoske, Yasunari Kavabata, Kodzeburo Oe və sair)
Bəli, bu müəlliflərin əsərləri müasir dünya yazarları sıralarına daxil edilib, antologiyalarda çıxıb, çoxcildlikləri dərc edilib. Ancaq faktdır ki, heç biri Haruki Murakami qədər kütləvi populyarlıq qazanmayıb. Çünki təkrar edirəm, milli sifətlərini saxlayıblar.”(9-cu hissə)
Yazıdakı yanaşmada bir neçə qeyri-müəyyən tezis olduğunu gördük və çalışaq ki, onu özümüz üçün aydınlaşdıraq. 1) Deməli, yapon tənqidçiləri və ziyalıları Harukiyə əsəbləşiblər ki, səni bütün qərb oxuduğu halda niyə bizim milli dərdlərimizdən yazmırsan, “müəyyən millətə aid olduğunu da unudub hansısa qeyri-müəyyən jabervoqlardan, qnomlardan yazırsan...”(bu məqamda bir qeydi etməsəm olmur. Deməli, o boyda yaponlar da Qərb mədəniyyəti və dünyagörüşü ilə hesablaşır, Qərb oxucusunun ictimai münasibətinə və fikrinə hörmətlə yanaşır, biz isə oralara gedib çıxmamış bu münasibətlərdən birmənalı şəkildə imtina edirik – İ.M.) 2) İ.Fəhmi deyir ki, mən bu yapon tənqidçi və ziyalıları ilə tam razı deyiləm. Elə bu sözə inanmaq istəyirdik ki, ardınca yazdı: “Ancaq öz milli sifətini saxlamaq zənnimcə vacibdir”. 3) Sonra İ.Fəhmi yazır ki, yox, “Belə olan halda (milli sifət saxlanılarsa-İ.M) isə, dünyaya (Qərbə) çıxış da məhdudlaşmış olur”. 4) Fikir çevrilmələri davam edir və İ.Fəhmi yenə də yazır: “...elə Yaponiyanın özündən onlarla müəllif nümunə gətirə bilərsiz ki, bunlar həm milli sifətlərini saxlayıb, həm də dünyaya çıxıblar. (Kobo Abe, Akutaqava Runoske, Yasunari Kavabata, Kodzeburo Oe və sair)”...
10-cu yazıda “Humanizmin xəstə rüşeymləri”, “Aykido”dan “karateyə” doğru”, “ Qiyam və hücum”, “Kosmik şüalanma”, “Ölüm gəmisi və İntibahın türk izləri”, “ Təfəkkür sürüşmələri” kimi başlıqlar altında ifadə olunan fikirlər başlıqlardan da göründüyü kimi bir az “postmodern mətn” assosasiyası yaratdı... Amma başlıqlar yalnız... Mətnin mahiyyətində bir cümlə oxunurdu sətirlər arxasında: labirintdən çıxa bilməyən Şərq təfəkkürü!...
İ.Fəhminin axtarış, təhlil və tədqiqat assosiasiyalı yazısında 1-ci səhifədə nədən söhbət gedirdisə, sanki 100-cü səhifədə də həmin adam elə həmin qapının yanında dayanıb bağlı qapını taqqıldatmaqla məşğuldur –kimi görünür... İ.Fəhminin 10-cu yazıdakı bu sualıyla mətləbi anlatmış olarıq: “ Avropa inkişaf elədi, ağıllandı, o biri xalqlar inkişaf eləmədilər, cahil nadan olaraq qaldılar… Sual olunur niyə? Yaxud başqa cür - Niyə məhz Avropa?”...
Şumer-Babil, Hind-Çin, Yunan-Roma sivilizasiyasından, karatedən, donanması olmayan Canıbəy xandan, “həyasız avropalılar”dan (müəllif dilində bu ifadə işlənməməli idi-İ.M.), taundan, çumadan, “təfəkkür sürüşmələri”ndən və s. danışa-danışa əsrlərin, minilliklərin tarixini bir qələmdə “təhlil edir”... Oxucu isə labirintdən çıxa bilməyən Şərq təfəkkürünün təkrarlanan “təhlillərindən” usandığını etiraf etməli olur, elə mən də...
