“Azərbaycan” jurnalı “Çağdaş ədəbi tənqid: problemlər, mülahizələr” mövzusunda müzakirə keçirdib. Moderatoru Əsəd Cahangir olan müzakirədə şair Çingiz Əlioğlu, yazıçı İlqar Fəhmi, tənqidçilər Rüstəm Kamal, Bəsti Əlibəyli, Elnarə Akimova iştirak edib. Kulis müzakirənin birinci hissəsini təqdim edir.

Əsəd Cahangir: Hörmətli müzakirə iştirakçıları, bugünkü söhbətimiz özgürlük dönəmi Azərbaycan ədəbi tənqidinin problemlərinə həsr olunub. Özgürlük dönəmi demişkən, yəqin yadınızda olar, bir vaxtlar deyirdilər ki, ədəbi tənqid bir janr kimi artıq yoxa çıxmaqdadır, ölür və sair və ilaxir...

Bütün zahiri cəlbediciliyinə baxmayaraq, bu esxatoloji qənaət o qədər də orijinal deyildi, Avropadan gəlirdi. Məsələn, Liotar öz yazılarında mətnin özündən daha çox mətnətrafı məsələlərdən danışırdı və belə çıxırdı ki, ədəbi-tənqid öz predmetindən uzaqlaşır. Derrida deyirdi ki, mətnin nə qədər oxucusu varsa, bir o qədər də yozumu ola bilər və demək, tənqid vahid yanaşma tərzindən uzaqlaşır, subyektiv bir şeyə çevrilirdi. Rolan Bart isə daha bir addım qabağa ataraq deyirdi ki, "mən artıq tənqidi məqalələr yazmıram, əsərləri oxuyub sadəcə zövq almaqla kifayətlənirəm." Yəni tənqidin predmeti, yaxud metodu yox, guya artıq özü də yox olurdu.

Yeri gəlmişkən, mən də avropalılara istinad edəcəm, amma onların fikrini öz orijinal qənaətim kimi qələmə verməyib, mənbəni də göstərəcəm. 60-cı illərdə məşhur italyan kinorejissoru Roberto Rosselini kinodan televiziyaya keçir və bu addımını belə əsaslandırır ki, kino ölüb. Bunu eşidən ingilis kinorejissoru Hiçkok deyir: "Kino ölməyib, Rosselini ölüb". Kinonun sonrakı taleyi Hiçkokun haqlı olduğunu üzə çıxardı.

Elnarə Akimova: Vaqif Bayatlı Ödər də 1991-ci ildə “Yol” qəzetinə verdiyi müsahibədə tənqidi sosializmin məhsulu adlandırır, bildirirdi ki, dünyanın heç bir ölkəsində ədəbi tənqid yoxdur, esseçilər var. Bu fikir müəyyən qədər tənqidin aprel inqilabından sonra doğulduğunu yazan Əli Nazimin fikirlərini də yada salırdı. Halbuki, ədəbi tənqidin tarixi bir tərəfə, elmi-fəlsəfi təfəkkür hadisəsi olaraq arealını məhdudlaşdırmaq, yalnız esseçiliklə çevrələmək onun funksiyasını yetərincə səciyyələndirməməkdən irəli gəlir. Müasir ədəbiyyatla məşğul olan tənqid bütün cəmiyyətlərdə mövcud olub.

Əsəd Cahangir: Əlbəttə ki olub. Tənqid sosializmlə başlamamışdı ki, sosializmlə də qurtara. Odur ki, Vaqif Bayatlının tənqidin bitməsi ilə bağlı fikri bir az marksistcəsinə səslənir. Axı, marksistlər hər şeyi ictimai-siyasi formasiya dəyişkənliyi ilə bağlayırdılar. Ən qəribəsi odur ki, bu fikri ən antimarksist bir şair - Vaqif Bayatlı deyir. Digər tərəfdən isə Vaqif Bayatlının fikrini qəribçiliyə salmaq da olmur, tənqid doğrudan da ölür, qurtarırdı. Ancaq bu ölən, qurtaran ümumən tənqid yox, onun konkret tarixi şəraitdəki forması - sosrealist modeli idi.

Elnarə Akimova: Bu münasibət həm də keçid dövrünün çətinliklərindən irəli gəlirdi. Bədii-estetik düşüncə də, onun elmi-ədəbi dərkinin meyarları da əsaslı dəyişikliklərə məruz qalırdı. Və bu hal yalnız tənqidi yox, bir çox digər sahələri də çevrələyirdi.

Çingiz Əlioğlu: Mən elə hesab edirəm ki, biz bura ayrı-ayrı adamların tənqid barədə fikirlərini saf-çürük etmək üçün yığışmamışıq. Odur ki, söhbətə hər hansı konkret sitatla başlamağın tərəfdarı deyiləm. Tənqidin guya öz missiyasını artıq yerinə yetirməsi, onun guya yoxa çıxacağı ilə bağlı proqnozlarla da razı deyiləm. Bu, qəhvə çöküntüsü ilə fala baxmaq kimi bir şeydir. Əgər poeziyanın tənqidindən söhbət gedirsə, şair keçmişdən gəlir, şeir gələcəkdən, onların görüşdüyü yerdə isə tənqidçi dayanır. Axmatova deyirdi ki, tənqidçilər çox vaxt mənə əlləri olub, barmaqları olmayan adamları xatırladırlar. Əsəri götürür, ona toxunur, amma hiss edə bilmirlər...

Əsəd Cahangir: Sitat çəkməyin əleyhinə çıxdınız, amma özünüz də sitat çəkdiniz. Sizcə, çağdaş Azərbaycan ədəbi tənqidinin barmaqları yoxdur?

Çingiz Əloğlu: Məncə, yoxdur, tərif var bu gün tənqid yerinə. Tənqidçilər daha çox şair və yazıçıların piarmenləri kimi çıxış edir, bəzən də müəllifin müavini qismində görünürlər. Məncə, bu tendensiya çox zərərlidir. Bu durumun, əlbəttə ki, bir çox səbəbləri, ictimai, siyasi, iqtisadi kökləri var. Bu gün tənqid öz əsas missiyasını lazımınca yerinə yetirmir. Lakin bütün bunlar bizə icazə vermir ki, biz tənqid yoxdur, yaxud tənqid ölüb deyək. Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif dövrlərində, elə bəyənmədiymiz sovet dövründə də xeyli sayda parlaq zəkalı, dəyərli ədəbi düşüncə adamlarımız olub ki, ədəbi tənqidin inkişafına təkan veriblər.

Əsəd Cahangir: Keçmiş həmişə daha gözəl, daha mifik görünür. O dövrün Azərbaycan ədəbi-tənqidi fikrinin zirvəsi, məncə, Yaşar Qarayevin yaradıcılığı idi. O ayrı-ayrı mətnlərin gözəl təhlilini verib, milli faciə janrı, Axundovun yaradıcılıq metodu, yaxud Füzulidəki eşqin səciyyəsi ilə bağlı orijinal qənaətlər irəli sürüb. Ən başlıcası, bizim nəsil tənqidçilər dil baxımından, fikrin yaddaqalan ifadəsi baxımından ondan çox şey öyrənib. Onun fəlsəfi düşüncəsi, metaforik üslubu heç kəsə bənzəmir. Amma Yaşar Qarayev ədəbi-tənqidi fikrin inkişafında yeni bir istiqamət aça bilibmi, öz tənqid məktəbini yarada bilibmi? Məncə, bu suallara müsbət cavab vermək ən azı mübaliğə olardı. Necə fikirləşirsən, İlqar?

İlqar Fəhmi: Bunun səbəbi Yaşar Qarayevdə deyildi, onda idi ki, sovet dövründə yalnız bir istiqamət vardı - sosrealist ədəbiyyat və sosrealist tənqid. Xarici ölkələrdə olduğundan fərqli olaraq, bizdə plüralizm yox idi, ikinci ədəbi-tənqidi istiqamət ola bilməzdi və demək, hətta istəsə belə, Yaşar Qarayev öz istiqamətini yarada bilməzdi. O istiqamət Yaşar Qarayevdən 40 il əvvəl qəti şəkildə müəyyən olunmuşdu. İstər bədii, istərsə də ədəbi düşüncədə. Bədii düşüncədə bu ehkamlardan müəyyən qədər kənara çıxmaq mümkün idi. Çünki ədəbi tənqiddən fərqli olaraq o özünü obrazlar arxasında gizləyə bilirdi. Tənqiddə isə gizlənməyə sadəcə yer yox idi. Burda ehkamların pozulması mümkünsüz idi.

Əsəd Cahangir: Ehkamçılıq daha çox 20-50 ci illərə aid idi, yəni Stalin dönəminə. Yaşar Qarayev isə əsrin ikinci yarısının tənqidçisi idi. Məncə, ədəbi-tənqidi fikirdə yeni istiqamət açmaq fikrinə ondan daha çox Asif Əfəndiyev yaxınlaşmışdı.

İlqar Fəhmi: Yaxınlaşdı, amma görürsənmi yarada bilmədi, fəlsəfəyə keçdi. Yaşar Qarayevin dovtələb sosrealist tənqidin prinsiplərindən imtina etməsi, ideoloji yox, estetik amili öz yazılarında ön plana çəkməsinin özü də o dövr üçün balaca məsələ deyildi. Həmin dövrdə Avropa ölkələri, yaxud Amerika ədəbiyyatında ən azından 4-5 düşüncə istiqaməti vardı. Marksizmə söykənən sosioloji istiqamət, frerydizmə söykənən psixoloji istiqamət və sair və ilaxır. Hər istiqamətin özünün tənqidçisi, alimi, pedaqoqu, sənət xadimi, rəssamı, yazıçısı vardı. İndi Türkiyədə sollar var ki, onların özlərinin təbliğatçları, təlimçiləri, yaxud islamçıların özlərinin yazarları, tənqidçiləri var. Sovet dövründə fikir plüralizmi yox idi. Odur ki, o dövrün tənqidçisindən yeni düşüncə istiqaməti ummağın da yeri yoxdur.

Əsəd Cahangir: Mən onlardan heç nə ummuram. Sadəcə, onu demək istəyirəm ki, o dövrün ədəbi-tənqidi haqda həqiqəti hərtəfəli açılqlamaq lazımdır. Sovet dövrünün tənqidçiləri ideoloji çərçivələrdən kənara çıxmırdılar. Bu, əlbəttə ki, onların günahı deyildi, amma qəhrəmanlığı da deyildi.

İlqar Fəhmi: Onlar, məncə, bir cəhətdən ideal sayıla bilərlər ki, çox peşəkar idilər. Əsərin üzərində böyük zəhmət çəkirdilər. İndi çox az adamlar var ki, işinə ciddi yanaşır. Tənqidçilərin demək olar ki, doxsan faizi əsəri vərəqləyir, sanki müəllifin qarşısında borcunu yerinə yetirirmiş kimi. Eləcə ad olsun ki, yazı yazdım. Amma sovet dövründə bu yox idi. Tənqidçi öz işinə ciddi yanaşırdı.

Əsəd Cahangir: Sovet dövrünün tənqidi həm də başlar kəsir, qanlar tökür, evlər yıxırdı. Bəzən bircə tənqidi məqalə kifayət idi ki, bir insanın karyerasının, hətta həyatının üstündən xətt çəkilsin. Bulqakov "Master və Marqarita" romanında tənqidçini şərəfsiz bir ölümə məhkum etməklə, bu tip vulqar-sosioloji qafalı tənqidçilərdən bütün yazarlar adından rəmzi-simvolik qisas alırdı.

İlqar Fəhmi: Bu zahirən tənqidin işi kimi görünürdü, əslində, bu işi tənqidçilərə gördürənlər vardı, o yazıları sifariş verənlər vardı. Tənqidçi oldu-olmadı, dediyin o adamın taleyi artıq həll olunmuş, halvası çalınmış, kitabı bağlanmışdı. Tənqidçi burda sadəcə gözə kül üfürmək aləti, məsələni siyasi-ideoloji müstəvidən çıxarmaq, ədəbi müstəviyə keçirmək vasitəsi idi.

Əsəd Cahangir: Sənin yanaşmanın fəlsəfəsinə getsək, insanın fərdi iradəsi hər hansı məsələdə heç bir rol oynamır, yəni hər şey sosial mühitdən, obyektiv tarixi gerçəklikdən, taledən asılıdır. Bu, insanı hər cür məsuliyyətdən azad etmək və onun bütün əməllərinə bəri başdan bəraət qazandırmaq deyilmi?

İlqar Fəhmi: Bir məsələ var ki, o dövrün adamları bizdən fərqli olaraq kommunizm ideyasına bütün varlıqları ilə inanırdılar və məncə, onlar hansısa plüralizmin, fərqli düşüncənin qabağını almağa çalışanda da bunu xalqın rifahı naminə etdikərini düşünürdülər. Məgər biz özümüz pioner, yaxud komsomol olmamışıqmı? Məgər onda biz hansısa başqa bir ideya barəsində düşünürdükmü? Beynimizə yeritmişdilər ki, yalnız bir həqiqət var ki, o da partiyanın həqiqətidir. Yerdə qalanların hamısı riyakarlıqdı.

Əsəd Cahangir: Tənqidçi sözünün kəsəri sovet dövrü ilə müqayisədə yetərincə azalıb. Məncə, bu fərq hər şeydən öncə sovet dövrü tənqidinə verilən rəsmi səlahiyyətlə bağlıdır. Necə düşünürsən, Bəsti xanım?

Bəsti Əlibəyli. Ədəbiyyatda manipulyasiya hallarının çoxalması, fərdilikdən kütləviliyə keçid, dünyəvi plagiat və bir mexanizm olaraq tənqidin bu prosesi nə durdurmaq, nə də yeni nəfəs vermək gücündə olmaması tənqidə ölüm diaqnozunun boşuna qoyulmadığını görərik. Çağımızın ən parlaq tənqidçi fərdləri, deyək ki, Umberto Eko belə öz ölkəsində ədəbi prosesə yön vermək gücündə deyil. Çünki tənqidçi bir şəxsiyyət olaraq varlığını isbat etsə də, ümumi tənqidin təsir mexanizmi epoxal aşınmaya məruz qalıb.

Əsəd Cahangir: İtalyan ədəbiyyatını demirəm, amma Ekonun bizim ədəbi prosesə təsiri var, istər bir romançı, istərsə də tənqidçi kimi. Bizimkilər imkanları olsa, onunla şəkil çəkdirməkdən belə qürur duyardılar. Ekonun bizim ədəbiyyata təsiri də şəkilçilikdən o yana keçmir. Bizdə onun solğun fotosurətini çıxarır, onun qoyduğu məsələlərə orijinal yanaşa bilmirlər. Çünki orijinallıq təkcə savad yox, ciddi istedad tələb edən çətin məsələdir.

Bəsti Əlibəyli: Məncə, bədii yaradıcılığında Eko da savadından, nəzəri baqajından az faydalanmır. Amma ümumi prosesə şamil edəndə ən zəngin nəzəri baqaj belə təsirini itirir. Çünki məkan qloballaşıb. Əlinə qələm alıb yazmağa başlayan hər kəs bütün nəzəri texnologiyalarla anındaca, həm də müqayisəli şəkildə tanış ola bilir. Hər şey internetdə yerləşdiyindən, masadan ayrılmağa belə ehtiyac qalmır. Bu şərtlər daxilində hər hansı dahi tənqidçi, deyəlim, rus ədəbiyyatının mühüm bir dövrünə möhür vurmuş Belinski belə indiki çağda o uğurlarını təkrarlaya bilməzdi. Müasir Azərbaycan tənqidi də dünyəvi prosesin bir parçası olaraq bu problemlərin içindədir.

Əsəd Cahangir: Bəsti xanım, tənqidin ölümü ilə bağlı xudbin, eqosentrik fikri irəli sürənlər ya tənqidi atıb yazıçılıq sevdasına düşənlər, yada ədəbi-tənqiddə uğur qazana bilməyənlərdir. Bu mən yoxamsa, heç nə yoxdur deməkdir. İkincisi, kobud da olsa, bir misal çəkəcəm: dəvədən soruşurlar ki, belin niyə əyridir, deyir haram düzdür ki, belim də düz ola. Bu gün Rəsul Rza, Çingiz Əlioğlu, Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı kimi şairlər, Cəfər Cabbarlı, Sabit Rəhman, İlyas Əfəndiyev kimi dramaturqlar, Anar, İsa Hüseynov, Elçin, Mövlud Süleymanlı, İsi Məlikzadə kimi nasirlər də yetişmir. Bəs, onda niyə ancaq və ancaq tənqidin ölümündən danışırıq.

Bəsti Əlibəyli: Sovet tənqidçisinin qarşısında yüksək bədii-estetik zövq formalaşdırmaqdan çox, siyasi sistemə ideoloji dəstək vermək tələbi qoyulmuşdu və tənqidçilik ideoloji bir vəzifə olmaqla, ədəbiyyata, yazıçıya nəzarət edir, cızıqdan çıxanı çox sərt cəzalandırırdı. Özgürlük dönəmi tənqidi qarşısında dövlət ideoloji tələb-filan qoymadığından gözləmək olardı ki, nəhayət, tənqid öz həqiqi işiylə məşğul olmağa başlayacaq. Əslində, üzdə belə də görünür...

Əsəd Cahangir: Bizim indi də ideologiyamız var - azərbaycançılıq ideologiyası. Nizami Cəfərovun, Nizaməddin Şəmsizadənin bu haqda kitabları var.

Bəsti Əlibəyli: Doğrudur, azərbaycançılıq ideologiyası var, amma müasir ədəbi tənqiddə bu ideologiya nə qədər gözə alınır, bax, problem budur.

Əsəd Cahangir: Səncə, bu tənqidin yenidən sovetizmə yuvarlanması təhlükəsi doğurmazdımı?

Bəsti Əlibəyli: Təbiidir ki, sənət azad olmalıdır və onun öz qanunları var. Amma ən yaxşı ədəbiyyatda ilk öncə öz mənsub olduğu xalqın tarixi taleyi əks olunmalıdır. Bu iki məqamı bir araya gətirmək tənqidçidən intellekt və istedad tələb edir. Aydın Məmmədov da, bir az öncə adını çəkdiyin Asif Əfəndiyev də belə tənqidçilərdən idi. Eyni ideoloji şərtlər altında yaşasalar da, onlar tənqidə fəlsəfi-estetik tonlar qatmaqla şablondan çıxara bildilər və mərhələ kimi dəyərləndirilən 60-70-ci illər ədəbiyyatının yetişməsində böyük rol oynadılar. Bayaq sadaladığın tanınmış yazarların hamısı məhz bu havadan bəhrələndilər.

Bəs, 25 illik müstəqillik dönəmində tənqidin dəstəyi ilə yetişən və 10-15 il sonra xatırlanacaq, oxunacaq neçə yazarın adını çəkmək olar? Fakt göstərməyə çətinlik çəkiriksə, bunun səbəbi, sadəcə, istedad qıtlığıdırmı? Məncə, burda tənqidin də payı var. İstedadı düzgün dəyərləndirməməklə, mətni ehtiva etməyən təhlillərlə yazarı şaşırdıb, stixiyasına uyğun olmayan yola sövq etməklə, münasibət mövqeyindən yanaşmaqla, yaxud, görməzlikdən gəlməklə tənqid ədəbiyyata zərər vurur. Ən təhlükəli tendensiya isə kitabın titul və son səhifələrinə göz ataraq baqaj hesabına yazmaqdır. Əlbəttə, ümumi ədəbi tendensiyaları müəyyənləşdirmək üçün elmi-nəzəri baqaj mütləq şərtdir. Amma bütün hallarda mətn birinci yerdə durmalıdır. Əgər tənqidçinin elmi-nəzəri mülahizələri mətnlə uyuşmursa, tənqid əsərə deyil, tənqidçinin öz eqosuna xidmət eləyir.

Elnarə Akimova: Bəsti xanım, hər şeyi dediniz, bircə tənqidi fikrə qarşı yazıçının nə dərəcədə kübar davrana biləcəyi məqamından bəhs etmədiniz. Axı, bu ədəbi tənqidin ziyanına işləyən, inkişafına xələl gətirən nəsnədir. Yazıçı özü, əsəri haqda onu bütün tərkib parametrləri, qüsur və çatışmazlıqları ilə birlikdə açan səriştəli, obyektiv təhlilləri oxumağa nə dərəcədə hazırdır? Bəzi yazıçıların özünəinamsızlığı, bəzilərinin özünəpərəştişi bu gün tənqidi düşüncənin prinsipiallığına sədd çəkən başlıca amilə dönüb.

Əsəd Cahangir: Məncə, bizim tənqidimizin ən böyük problemlərindən biri də odur ki, o daha çox nə yazmağa köklənir. Məqalə yazırlarsa, bu daha çox səthi, təsviri xarakter daşıyır, yəni əsərin qısa məzmununu danışırlar. Yox, əgər icmal yazırlarsa, bədii mətnlərin sadəcə inventarizasiyanı aparırlar - filan ildə filan jurnal və qəzetlərdə filan müəlliflər tərəfindən filan qədər roman, povest, hekayə yazılıb. Özü də bu fikir daha çox sovet dövründə formalaşan tənqidçilərə aiddir. Çünki sovet dövründə ədəbi tənqid mətnin bədii-estetik dəyərindən daha çox, məzmununa köklənirdi.

Elnara Akimova: O icmalları daha çox biz, yəni Akademiyanın Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları hazlırlayırıq. Bizim institutda bir ildən artıqdır ki, akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə “Ədəbi tənqid” şöbəsi açılıb. Şöbə yenidir, buna baxmayaraq, ikinci ildir ilin ədəbi yekunlarının müzakirəsi keçirilir, elə AYB rəhbərliyinin, ədəbi orqan rəhbərlərinin iştirakı ilə. “Ədəbi proses 2013” kitabı çap olundu, bu ilki də çapa təqdim olunub. Orda bütün janrlar üzrə ayrıca məruzələr dinlənildi. Bütün məruzələrin yüksək elmi-nəzəri səriştə ilə hazırlandığını iddia etmirəm, amma əksini də düşünmürəm.

Əsəd Cahangir: Ədəbi tənqid şöbəsi demişkən, onun müdiri tanınmış tənqidçi Vaqif Yusiflidir. Vaqif müəllim məhsuldardır, operativdir, zəhmətkeşdir, mümkün qədər obyektivdir. Bunlar öz yerində. Amma hələ də Belinski tənqidi meyarları ilə düşünür və yazır. Halbuki, Belinskidən sonra mətnin təhlilində nə qədər mərhələlər bir-birini əvəz edib. Təkcə elə iyirminci əsrdə psixoanalitik, strukturalist, poststrukturalist, postmodernist təhlil metodları meydana çıxıb.

Elnarə Akimova: Mən də həmişə belə qənaətdə olmuşam ki, tənqidçini düşündürən ilk öncə əsərin sosial-siyasi yox, bədii-estetik tərəfləri olmalıdır. Məsələn, bu yaxınlarda Anarın “Göz muncuğu” əsəri dərc olundu, yaxud son illər Kamal Abdullanın silsilə romanları işıq üzü görüb. Bu əsərləri məhz postmodernizm nəzəriyyəsi əsasında təhlilə çəkdilər. Ümumən, bu gün əksər bədii mətnləri məhz bu "izm"in kriteriləri üzrə təhlilə çəkməyə cəhd edirlər. Bu az qala hər şeyi postmodernizm qəlibinə salmağa gətirib çıxarır. Amma, gəlin görək, əsər nə dərəcədə bu təhlilə hazırdır, nə dərəcədə bunu həzm edə bilir? Bu məsələ haqda düşünmək, təəssüf ki, bir kənarda qalır. Mən hərdən fikirləşirəm ki, Mövlud Süleymanlının “Köç” romanında da retrospeksiya halları, irəli və geri zaman sıçrayışları, yəni postmodernizmi səciyyələndirən bir çox hallar o romana da şamil oluna bilər. Amma həmin dövrdə bizdə postmodernizmin adı belə hallanmırdı. Roman təhlil edilirdi və bu zaman heç bir "izm"in adı çəkilmirdi. Görəsən, Kamal Abdullanın əsərləri, yaxud Anarın “Göz muncuğu” povesti həmin dövrdə yazılsaydı, onlara hansı prinsiplə yanaşardılar? Bu maraqlandırır məni. “Göz muncuğu” haqda da, “Unutmağa kimsə yox” haqda da yazmışam. Bu əsərlərdə intertekstuallıq var, mətn içərisində mətn var, yəni postmodernizmə uyğun gələn cəhətlər var. Amma postmodernizm istilahını ucdantutma bütün əsərlərə aid etmək olmaz axı.

Əsəd Cahangir: Sənin dediyin xronotop dəyişkənlikləri, yəni zaman və məkan keçidləri "Köç"ə postmodernist roman deməyə o qədər də ciddi əsas vermir. "Köç" də, Mövlud Süleymanlının digər əsərləri də, məncə, magik realizm nümunələridir. Anara gəlincə, müsahibələrindən birində o özü də qeyd edir ki, son povestimin postmodernist şərhi ilə o qədər də razı deyiləm.

Elnarə Akimova: Mən demədim ki, “Köç” postmodernist əsərdir. Dediyim odur ki, bu günün bədii məhsulu olsaydı, düşünmədən bu kontekstdən təhlilə çəkilə bilərdi. O ki, qaldı Anarın, yaxud bir başqa müəllifin nə iləsə barışmamaq, yaxud əksinə razılaşmaq məsələsinə, məncə, bunun tənqidçi üçün həlledici əhəmiyyəti olmamalıdır. Çünki əsər artıq yazılıbsa, müəllfiin iradəsindən kənar öz taleyini yaşamaqdadır. Hər kəs öz yozumunda haqlıdır, sadəcə, tənqidçi öz məntiqi ilə dediyini axıracan əsaslandırmalı, onun ədəbi-nəzəri postulatları havadan asılı qalmamalıdır. Əgər tənqidçinin səsləndirdiyi müddəalar əsərdə tutalğasını tapırsa, onda yazıçının razılaşıb-razılaşmaması şəxsən mənim üçün o qədər də önəm kəsb eləmir.

İlqar Fəhmi: Mən tənqidin nə yazmaq və necə yazmaq məsələsinə münasibətinə bir az fərqli yanaşıram. Məncə, tənqid təkcə peşəkarlar üçün yox, həm də ictimai mühit, geniş oxucu kütləsi üçün yazılır. Əsərdə nədən söz getməsinin araşdırılmasını ictimai mühit tələb edir. Biz dünya ədəbiyyatına nəzər salanda da görürük ki, əsərin texniki tərəfdən incələnməsi sırf peşəkarlar üçün maraqlı olan bir məsələdir. Bu, məncə, geniş oxucu kütləsinə heç lazım da deyil Yəni “Göz muncuğu”nun oxucu üçün lazım olan tərəfi onun hadisəsi, fəlsəfəsi, ordakı yazıçı fikridir. Orda postmodernizm, intertekstuallıq var, yaxud yoxdu, bu oxucu üçün artıq o qədər də maraqlı deyil. Bəlkə, tənqidin sosioloji aspektinin bizdə saxlanması, ədəbi-tənqidi fikrin nə yazmaq məsələsinin üstündə köklənməsi də ondandır ki, geniş oxucu kütləsi məhz bunu istəyir.

Elnarə Akimova: Tənqidçinin fikri oxucu fikrindən yuxarı qalxa bilməyəcəksə, onda bu elmin faydası nədir? Bu başqa məsələdir ki, sənin elmi baqajın, nəzəriyyən, savadın nə dərəcədə imkan verir söz deməyə. Tutaq ki, mənim baqajım imkan verir bu yöndən açım, Vaqif Yusifli bir başqa yöndən baxır əsərə, biri nə yazmaq, digəri necə yazmaq baxımından çözür mətni, nəticədə müxtəliflik yaranır, bunun nəyi pisdir ki? Tənqid onsuz da çoxsəsli olmalıdır.

Əsəd Cahangir: Məncə, bu məsələlərin hər ikisindən yazmaq lazımdır. Bunlardan biri digərini istisna etmir. Amma istənilən halda tənqidçinin əsas vəzifəsi əsərin necə yazılması məsələsini incələməkdə üzə çıxır. Yoxsa ki nə yazıldığını oxucu özü də oxuyub görəcək.

İlqar Fəhmi: Necə yazmaq məsələsinin geniş oxucu kütləsi üçün maraqsız olması qənaətinə öz bədii praktikam əsasında gəlmişəm. Tutaq ki, mən qəzəl yazıram. Axı bu qəzəlin vəzn xüsusiyyətləri, ahəngi, təşbehi, metaforası və sair bədii xüsusiyyətlərini bilmək oxucunun nəyinə lazımdır? Oxucu üçün maraqlı olan onun ideyası, məzmunudur. Fikir vermişəm, geniş oxucu kütləsi üçün Fizulinin əsərlərinin ideyasını xırdalayanda daha maraqlı olur, nəinki onların texniki tərəflərini.

Elnarə Akimova: Amma tənqidi bir elm kimi qəbul ediriksə və təhlil predmetinə çevirdiyimiz mətnə yüksək elmi-nəzəri səviyyədən nəzər yetirməyi məqsədə çeviririksə, məncə, konseptual yanaşmanı əsas götürməliyik. Əsəri elmi təfəkkür süzgəcindən keçirib həm ideyasını, həm də texniki tərəflərini açıb göstərməliyik. Sırf oxucuya hesablanan tənqid heç vaxt maarifləndirici funksiyadan çıxış edə bilməz. Niyə axı tənqid oxucunu qaldırmağa çalışmasın, onu çağdaş düşüncə axtarışlarına sövq etməsin, dünyada gedən təhlil istiqamətləri ilə tanış eləməsin? Mən ədəbiyyatı vahid sistem olaraq qəbul edirəm. Zaman dəyişirsə, ədəbiyyat da, onun yaradıcı-intuitiv dərki ilə məşğul olan tənqid də dəyişməlidir.

Əsəd Cahangir: Nə yazmaq, necə yazmaq məsələsinin üstündə xeyli dayandıq və məncə, səhv etmədik. Çünki bu sadəcə estetik və sosioloji yox, həm də fəlsəfi və ideoloji məsələdir. Aristoeldən üzü bəri idealist fəlsəfə deyir ki, forma birincidir və o, məzmunu təyin edir. Aristotelə görə, Allah özü formaların formasıdır və dünya onun məzmunudur. Materialist düşüncəyə görə isə məzmun birinci, forma ikincidir. Burda məzmun materiya, forma isə şüurla eyniləşdirilir. Materiya şüuru təyin etdiyi kimi, məzmun da formanı təyin edir. Sovet rejimində materializm dövlət ideologiyası idi. Sosrealizmə görə əvvəlcə məzmun dəyişir, sonra forma, yəni forma məzmuna uyğun yaranır. Bu üzdən sovet ədəbiyyatşünaslığı formaya ikinci dərəcəli bir şey kimi baxırdı. Forma yenilikləri formalizm adlandırılır və burjua mədəniyyəti qarşısında ideoloji səbatsızlıq, kor-koranə pərəstiş kimi dəyərləndirilirdi. 20-30-cu illərin avanqard ədəbiyyatı və incəsənətinə soyuq münasibət bunun qabarıq nümunəsidir. Rəsul Rzanın “Rənglər” silsiləsindən olan şeirlərinə formalizm, abstraksionizm damğası vurulması da bu qəbildəndir.

Sovet ədəbiyyatında məşhur bir postulat var idi:“məzmunca sosialist, formaca milli”. Bu postulata görə, sosializm ilkin, yaradıcı bir şey olan məzmun ilə, millilik isə ikinci dərəcəli, törəmə bir şey olan forma ilə eyniləşdirilirdi. Bu o demək idi ki, əsas sosializm ideyasıdır, millilik ikincidir və o, sosialist ideyasına xidmət etməlidir. 20-50-ci illərin yazıçıları, tutaq ki Süleyman Rəhimov öz romanlarında çoxlu atalar sözləri, frazeoloji ifadələr işlədirdi və hesab olunurdu ki, bununla da bədii əsərin milliliyi təmin edilir. Əgər millilik sosialist məzmununa uyğun formalaşmırdısa, rədd olunurdu.

60-cı illərdən sonra ədəbiyyatda millilik forma qatından məzmun qatına keçdi. Məsələn, Çingiz Aytmatov, yaxud Oljas Suleymenovun yaradıcılığı artıq məzmunca milli, formaca "sosialist" idi. Onların hər ikisi rus dilində yazırdılar, amma müvafiq olaraq qırğız və qazax xalqlarının ümummilli taleyindən yazırdılar. Çingiz Aytmatovun ilk əsərlərindən biri olan “İlk müəllim” povestinin mahiyyətində əslində sosialist məzmunu ilə milli formanın barışmaz qarşıdurması, ölüm-dirim mübarizəsi dayanırdı. Pejissor Konçalovskinin o povest əsasında ekranlaşdırdığı eyni adlı filmin final epizodu bu baxımdan rəmzi xarakter daşıyır. Kənddəki yeganə ağacı bir tərəfdən bolşeviklərin göndərdiyi müəllim, o biri tərfədən də qoca kəndli baltalayır. Bu sosialist və milli baltaların qarşıdurmasında isə ağac - xalqın taleyi məhv olur. Bu qarşıdurma onun “Əsrə bərabər gün” romanı və ümumən bütün yaradıcılığının fundamental əsasında durur.

Demək istədiyim odur ki, məzmun məsələsinin qabardılması ədəbi tənqiddə sovet dövrünün qalığıdır. Bizim nəsil tənqidçilər də o dövrün kitabları əsasında tərbiyələnib. Müəyyən bir dövr keçməlidir ki, bizdə estetika məsələsinə daha çox diqqət yetirilsin.

Elnarə Akimova: Bizdə bu gün təhlilə estetika, bədii texnika baxımından yanaşan tənqidçilər də kifayət qədərdir. Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, İradə Musayeva... Mən deməzdim ki, onların yanaşmaları sırf sovet dövrü estetikasının tələbləri əsasında hasilə gəlir.

Əsəd Cahangir: Amma onların yazıları həmişə xüsusi uğuru ilə seçilmir. İradə Musayevanın Vaqif Səmədoğlunun poetikası ilə bağlı kitabı müstəqillik dövrü tənqdinin maraqlı nümunələriundən biridir. Amma o elə ki nəsrdən yazır, artıq eyni effekti doğura bilmir. Maraqlı təhkiyə mədəniyyəti və səmimi təhlil üsuluna malik bu tənqidçinin ədəbi prosesi daha diqqətlə izləməsinə ehtiyac duyulur. Cavanşir Yusifli mətni poststruktualizm metodu ilə təhlil etmək istəyir, yəni onun necə yazılmasına daha çox önəm verir. Birincisi, poststrukturalizm Belinskiyə baxanda müasir olsa da, hər halda 30-40 il bundan öncənin hadisəsidir. İkincisi, nəzəri sxemlərə ifrat aludəçilik hələ mətnin təhlili demək deyil. Nəticədə tənqidi mətn bədii əsəri açmaqdansa, daha qalın bir dumana bürüyür.

Çingiz Əlioğlu: Bu fikirlə razıyam. Bu yerdə, səhv etmirəmsə, Anna Axmatovanın bir fikri yadıma düşür: "Tənqidi mətn ən azı haqqında bəhs etdiyi bədii mətnin özü qədər maraqlı, oxunaqlı olmalıdır".Bütün ideoloji tərəflərinə baxmayaraq, sovet dövrü tənqidçilərinin yazıları əksərən maraqla oxunurdu.

Elnarə Akimova: Mən də elə düşünürəm ki, sovet dövrü tənqidinin məntiqi daha aydın idi. Özü də həmin dövrdə tənqid yalnız ideoloji deyil, həm də estetik hadisə olub. 60-cu illərdən sonra bir qədər yumşalma gedib, estetik meyarlar üzə çıxıb. Tutaq ki, Məmməd Arif Dadaşzadənin Elçin Əfəndiyevin “Gümüşü, narıncı, məxməri” hekayəsi haqqında yazısını və yaxud həmin dövrdə yazılmış başqa məqalələri göstərmək olar. Aydın Məmmədovun “Ulduz” jurnalında Anarla ədəbiyyat söhbətini, yaxud onun Elçinin “Dolça” povesti ilə bağlı mülahizələrini hansı ideolojinin təsiri altında yazıldığını demək olar? Həmin yazılar sovet dövrünün ən qızğın vaxtında yazılıb. Amma bununla belə həmin dövrün tənqidini müəyyən ideoloji fikirlərdən təmizləsək, bəlkə bu günün tənqidindən də güclü olar.

Əsəd Cahangir: Mənə görə isə sovet dövrü ədəbi tənqidi absurd idi. Məsələn, Mövlud Süleymanlını “Dəyirman” əsərinə görə tənqid edirdilər ki, niyə bu dəyirmanın timsalında sovet cəmiyyətini əxlaqsızlıq yuvası kimi təsvir edirsən?

Çingiz Əlioğlu: Bayaq Əsəd "Dəyirman" romanının adını çəkdi, bir əhvalat yadıma düşdü. Bu romanla bağlı yadımdadır ki, Yazıçılar Birliyində bir şəbeh düzəltmişdilər. O şəbehdə yuxarıya yarınmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxan psevdo tənqidçilər Mövluda qarşı az qala od püskürürdülər. Orda ən kəskin, ən radikal çıxış edənlərdən biri kimi mərhum yazıçı Ələviyyə Babayeva yadımda daha çox qalıb. Ələviyyə xanım o vaxt "Gənclik" nəşriyyatının baş redaktoru, mən isə böyük redaktoru idim. Mövludun əsərinin müzakirəsindən bir neçə gün əvvəl o roman barədəki fikirlərini mənə şəxsən oxumuş və mən bədii əsərə qarşı bu cür tendensiyalı münasibətə etiraz etmişdim.

Əsəd Cahangir: Amma sovet tənqidinin dəyirmanında üyütmək istədikləri təkcə "Dəyirman" deyildi. Təhminə obrazı ilə bağlı Anarı, Səriyyə obrazı ilə əlaqədar İlyas Əfəndiyevi qınayıdırlar ki, niyə Azərbaycan qadınını qeyri-milli əxlaq və davranışın daşıyıcısı kimi göstərmisən? Səməd Vurğuna deyirdilər ki, niyə müharibədən sonrakı bərpa prosesini qoyub, “Aygün” poemasında ailə-məişət məsələsindən yazırsan? “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” pyeslərinə görə Cavidi bir dramaturq kimi yox, panislamist və pantürküst kimi tənqid edirdilər. Elnarə xanımın bayaq adını müsbət anlamda çəkdiyi yazılar və müəlliflər isə sadəcə bir istisna idi. Onlar sovet dövrü ədəbi tənqidinin ən ümum simasını müəyyənləşdirmirdi. Mən o dövrün uğurlu ədəbi-tənqidi məqalələrinə nümunə kimi Elçin haqda yazılan yox, Elçinin özünün yazdığı məqalələri göstərərdim. Tutaq ki, onun “Quyu” povesti münasibətilə İsi Məlikzadəyə məktubu. Anarın “Nəsrin fəzası” essesi isə ümumən Azərbaycan ədəbi-tənqidi fikrinin qızıl fonduna daxil olan əsərlərdəndir. Yəni o dövrdə yazıçı tənqidi tənqidçilərin yazdıqlarından daha maraqlı idi. Elə indi də bu yazıçılar tənqidi yazıları ilə ədəbi prosesdə aktiv iştirak edirlər. Təbiidir ki, bunun üçün sadəcə istedad kifayət etmir, yazıçının savadı olmalıdır. Əgər üzgörənlik kimi çıxmasaydı, deyərdim ki, Çingiz Əlioğlunun müstəqillik illərində poeziya ilə bağlı yazdığı çoxsaylı məqalələrin uğuru onun istedadı ilə yanaşı, dünya poeziyası haqqında panoram təsəvvürə malik olmasındam irəli gəlir.

Elnarə Akimova: Mən isə istisnalara diqqət yönəltməyi də məqbul hesab edirəm. Çünki cüzi istisnalar sabahın bütövünü müəyyənləşdirməyə, yaratmağa vəsilə olur. O ki, qaldı adı çəkilən yazıçıların tənqidi yazılarına, bəli, o məqalələr öz həmkarları haqda sadəcə “dost sözü” deyildi, yüksək elmi-nəzəri düşüncənin məhsulu idi.

Əsəd Cahangir: İndiki dövrün iki yazıçısından biri tənqidçilik edir. Çünki indi mətbuat azadlığı var, saytlar var, bədəbəd ayaqda feysbuk səhifələri var. Nə istəyirsənsə, kimin haqqında istəyirsənsə, yaza bilərsən. Amma bu yazılar ya düşməni söymək, ya da dostu tərifləməkdən ibarət olur. Şərif Ağayar, Əli Əkbər, Seymur Baycan, Qan Turalı, Mirmehdi Ağaoğlu, Kənan Hacı, Cəlil Cavanşir, Qismət, Aqşin Yenisey, Günel Mövlud, Cavid Zeynallı və digərlərinin saysız-hesabsız köşə yazıları bu qəbil tendensiyalı “yazıçı tənqidi”nin tipik nümunələridir.

ARDI SABAH..

• "Xalq düşməni"nin oğlu kimi damğalanan nakam aktyorumuz - O, qızının şəkillərini niyə cırmışdı?
• Orxan Həsəninin yeni romanı çap olundu
• Avropa milli geyimləri nümayiş olunub