Hekayəni yuxumdakı toğludan başlamalı idim; başlayıram da.
“Toğlu” söylənəndə, əlimizi əlimizə sürtür, vəhşilər kimi dişlərimizi qıcayırıq: bəh, yeməli bir şey... Kosmosdan baxsaq, Yer kürəsini zərif bir toğlu qatının örtdüyünü görərik. Toy-yas zamanı bu qat sanki deşilir, “ozon dəliyi”nə bənzər “toğlu dəlikləri” yaranır.
Dünya bir ucdan toğlularla dolub-boşalırsa da, ümumi toğlu obrazı daim durur. Başları kəsilən sanki heç onlar deyil. Doxsan yaşlı kişi də, beş yaşlı uşaq da toğlu haqqında eyni bilik və təsəvvürə malikdir. Otuzuncu illərin sovet romanlarında da, bugünkü postmodern nəsrdə də toğlu toğludur. Sənət cərəyanları toğludan yan keçir. Manqal və şiş-kabab bütün dövrlərdə realistikdir. Hətta sürreal rəsmlərdə də toğlu və kabab realistcə çəkilir. Sənətşünaslar bəzən bunu rəssamın səhvi kimi yozur.
İnsanlıq bir tək gödən barəsində hoqqabazlıq etmir.
Toğlularda erkəklik ən qabarıq cəhətdir. Hələ təxəllüsləri də var - “erkək”. Məhz elə bu, faciələrinin kökündə durur. Di gəl, bədəndən üzülmüş başları xaş üçün dəyərləndirilib, bazarda piştaxtalara düzüləndə belə bu faciə faciə kimi qavranılmır.
Toğluların faciəsi tarixlik deyil və heç zaman aktual olmur.
Toğlu kəndçi həyatının orta statistik rifah göstəricisidir, di vəssalam.
...Otarırlar, kökəldirlər...
“Balam əsgərlikdən salamat qayıtsın, toğlu kəsək”.
“Qurbanlıq erkəklər yetişdiririk”.
“Bizə məşhur bir şair gələcək...”
Gör ha, toğlu hələ yaşayarmış, fəlakət ona şairin məşhurluğundan gəldi. Xalqın şairə məhəbbəti toğlunun başında çatladı. Şöhrət ölüm saçdı.
“Ay ağsaqqal, qızımız nişanlanır, bizə toğlu...”
Balam heeey...
Hamılıqla yeyək-içək, torpağa keçək.
Birdən gözümə tüllü-pərdəli zifaf gecəsi görsəndi. Qarşıda təptəzə sarmaşmalar, öpüşüb-qucaqlaşmalar olacaq. Oğlan qızın məmələrini beş öpüb, bir dişləyəcək. Qız oğlanın çiyninə ağız atacaq.
Ey insan, olmayaydın kaş...
Bu planları duyurmuş kimi toğlu hərdən “məə” edib anasını çağırır.
Hardasan-burdasan, daha “məə” xeyir etməz; ana balanı çoxdan unudub.
Burası nəğmə yeridir: gözəl başlar onsuz da gödək olan ömrün ən parlaq çağında təndən üzülür.
Toğluların çeçələ barmaq yoğunluqda damarlarından qan fışqırdıqca, bəşəriyyətin üzü gülür. Cızqırıb göydə kəsişən qanlar insan çöhrəsinə xoşbəxtlik mənzərəsi cızır.
Göydə kəsişən qanların yerdə kölgələri oynaşır.
Bakıdan zəng: “...Gədə, eşit, bu saat atamız “respublikanski”də keçindi. Gətiririk, gör orda kimdən toğlu tapırsan”.
Bu qoca ayğır bir neçə gün də artıq yaşasaymış, çöldə-xəndək döşündə ot otlayan naməlum toğlu da bir neçə gün artıq yaşayacaqmış. Qoluna-damarlarına, dalına iynə soxdurmaqla beş-üç gün artıq yaşatmışdılar; sanki elə o davacatın gücünə də toğlu beş-üç gün artıq yaşadı. Bir az ayıbdı da, kələkbaz bu beş-üç günə nağdı üç-dörd gənc qoyuna atılıb...
Noolsun ancaq, ondan olacaq quzular onluq deyil onsuz.
Toğlularda həyat bir tükdən asılıdır. İnsanların xoşbəxtliyi də o tükə ağır gəlir, bədbəxtliyi də.
Xilas şansı yox.
“Əcəb insanlarda nə xoşbəxtlik ola, nə bədbəxtlik,” – toğlular, uzunsov başlarına Allah ağıl qoysaydı, hökmən belə düşünəcəkdi.
Tövsiyə və məsləhətləşmələr, soraqlaşma və ismarıcların qaynar vaxtı hansı toğlunun qulağı cingildədisə, qurbanlıq da o olur.
Birdən malxulyadan qopmuş kimi oluram: neylədim, bunları niyə yazdım... Axı, mən yuxuda inək görmüşəm.
Toğlu inək obrazına soxulub.
Hekayəmin bu parçası yanlışdan doğdu.
Eybi yox, bunu toğlunun şıltaqlığına yozaq. Şıllaq atarkən inəyi mənə unutdurub.
Mənzərə təmiz xatirimdədir: inək obaşdan yuxuma girdi və birbaşa üzü hekayə səmtə gəldi. Bəlkə də hekayəni axurunda yem olası tövlə sanıb. O, fəhmlə hekayəyə sarı gəlirdi. Məhz elə bunu da yazacaqdım. Özümə çay süzüb oturanda, plan bu idi.
Bu “erkək” az aşın duzu deyil: buynuzlarına güvənib hər yerə soxulur. Uğurları buynuzlarındadır.
Düzdür, inəyi yuxuda görməyim də özlüyündə səhvdir. Qarşıda dambadurum, nağara-qaval gözlənirsə, nə inək, cöngə görməli idim. Qıvraq cöngə əti ilə müqayisədə inəyinki əsgi kimi olur: ipdən assan, külək onu yellədər. Bir cöngə bir toyu yola verər.
İşə bax, yuxuda cöngə düşünüb, inək görmüşəm. Məcburam, cöngəni hekayəyə günün bu günorta çağı - oyaqlıqda əlavə edim. Nə ziyanı var, qoy inək də qalsın – vaxtı gələr, lazım olar, cöngəni rəmzləndirər. Cöngə də onun balası... Qoy mənim bu hekayəmdə cöngə də olsun, inək də. Bədii əsər heyvanatla nə qədər zəngin olsa, bir o qədər yaxşıdır. Həm xeyir-bərəkətdir, həm də əsərləri heyvanla dolu müəlliflər siyasi qorxunc sayılmır. Diktaturalarda belə onlar qətiyyən izlənmir. Saman altdan su yeridir, asta-asta sözünü deyirlərsə də, “heyvandan yazanın dərin ağlı olmaz”, diktator düşünür, əsərlərindəki heyvanlara görə də həmin yazıçıları elə heyvana tay tutur.
Əsərdə heyvan nə qədər gözəl təsvir edilərsə, müəllif bir o qədər əminliklə heyvan zənn edilər.
Mən də burda heyvanata üstünlük verdim.
Ölürəm, heeey...
Hekayəmdə cöngə keçicidir. Ötəri və müvəqqəti. İnsanlar mal bazarına gəlirmiş kimi, gec-tez gəlib onu məndən alacaq. Bəlkə hətta icazəsiz götürüb apardılar. Böyürdə-böyürdə, bağırda-bağırda kəsəcəklər.
Hekayəmdə cöngə boşluqları qaçılmazdır.
Gələcək oxucularımdan hekayədəki cöngə boşluqlarına görə indidən üzr istəyirəm.
İnək ilbəil doğacaq, buraları dana-buzov basacaq.
Hekayəmdə əbədiyyət boyunca artım gözlənilir.
İnək, hekayədən alınaraq, boynundakı ciyə ilə kəsilməyə sürütlənən cöngələrdən bir xatirə olaraq qalacaq.
İnək olmasa, cöngə olmaz, cöngə olmasa - inək. İnəklər cöngələri doğur, cöngələr - inəkləri. Ona qalsa, cöngələr kənd təsərrüfatının gələcəyini də doğur. Bəzən səbəbsiz, ya xırda bir səbəbdən, cöngəyə-zada ağac vururuq: bax, onda öz gələcəyimizə, kənd təsərrüfatına zərbə endirmiş oluruq. Cöngənin taqqa sümüklərində sınıb ikipara olan ağac görəndə, adamın əti ürpəşir. Zatən, qalın ağac, hətta nazik çubuq zərbəsi belə, onların qanında adrenalini artırır, son nəticədə cöngələrin əti acı olur. Biz də o əti yeyib zəhərlənirik.
Qoy bir də yada salım: yuxuda ancaq inək görmüşəm. Onun indi hamıya açacağım faciəsi də yuxuya aiddir. Bəlkə inək özlüyündə yuxuma gəlməzdi də. Faciəsi onu dartıb içəri saldı. Faciə yuxumdakı inəyin mənası idi. Mən onu görəndə, bu faciə hələ şərh olunmamışdı. Ona dair sözlər, süjetlər yoxdu. Bax, o işi burda mən görməliyəm və görürəm. Günahımı da qabaqcadan boynuma alım ki, faciə kifayət qədər təhrif olunacaq. Bədiilikdə faciə təbiilikdən çıxır, qeyri-adi olur. Amma təhrif olunacaqsa belə, burda faciəni yazmayıb ötmək olmaz. Bağışlanmaz olardı bu. Onsuz da mən, yazıçı olaraq, nəsə bir şey yazmalıyam, ya yox? Qoy elə bir hücrəyə çəkilib, inəyin bu halal-hazır faciəsini yazım daa. Vacibdi həmişə fantaziyaya güc verəsən?..
Onsuz fantaziyalar həyat önündə pəs olub, onları piy basıb.
...Gücənə-gücənə fantaziya doğmağın qəbizliyə bənzəri vır.
Allah bu faciəni mənim onu yazmağım üçün göndərdi. Faciəni də görüb, komediya yazası deyiləm ki? Fikirləşəndə, adam dəli olur: bu dünya faciələrlə necə doludursa, hətta yuxulardan da aşıb-daşır. Yuxular faciələrlə ləbələbdir. Bir yerdə faciələr həyatdan yuxulara sızırsa, başqa yerdə yuxulardan həyata şoruldayır.
Yuxulardakı faciələr həyatı sel suları kimi bürüyür.
Bir gün yuxuda görəm, ölkədə, həyatdakına paralel, qara-qara qoşunlar yeriyir... Elə san, yola qaynar qır axıdıblar. Qır “marşrutka”ları ötür, örtür.
Birdən nəfəsim tıncıxdı, yerimdən dəli kimi qalxdım.
Yuxumu hərə bir cür yozdu. Biri dedi, səndə bu, tarixi mənşəlidir: qədimlərdən ta bugünəcən vətənimizə soxulmuş qoşunları rəmzləndirir. Başqası yalan-doğru – “Yuxuda qoşun qorxulu deyil,” dedi. Güman, sən “ana Vətən”i sevirsən... Vətəni sevməyənlərin yuxusu tam başqa cür olur. Barı səndəsə abırlı bir şey gördük.
Sabahı qəbulunda olduğum psixiatr da məndə “vətənsevərlik” tapdı. Utandım, əridim. Beşcə dəqiqə keçməmiş də mənə, elə öz sağlamlığım naminə, Vətəni çox sevməməyi tövsiyə etdi. “Vətən səni sevir ki – sən də onu sevəsən?” Ağzı ayıra qaldım, matım-qutum qurudu. Vətəni sevməyin axırı şəhidlikdir, dedi. Birdən utanarsan, əyil, qulağıma de: sənə şəhidlik lazımdır, yoxsa həyat? Bağırsaqların şlanq kimi boynundan sallana-sallana cənnətə getmək niyyətindəsən? Ay-hay, o sənin xam xəyalın.
Qəfildən onun çənəsindəki keçi saqqalı mənə pas atmış kimi görsəndi.
Başqa bir yuxu. Göydə quşlar uçub-uçub başımız üstə çatdıqca, görəm, qövs cızıb həyətimizdəki quyuya doluşur. Quyu quşları özünə maqnit kimi çəkirdi. Onun dibindəki yumru və işıltılı su, həqiqətən də, maqnitə bənzəyirdi. Quşlar quyuya düşən kimi də yoxa çıxır: suyun üzündə barı bir lələk gözə dəyə... Əsas qorxum bütün dünya quşlarının bu quyunun badına gedəcəyindən idi.
Yerimdən qan-tər içində qalxdım. Qaşlarımdan navalça kimi su damcılayırdı.
Mollaya dua yazdırdılar: əsəri olmadı. Cindar fırıldaqçı çıxdı. Mərdəkandakı çıldaq da dərimdə yanıqdan başqa bir iz qoymadı. Axır təzədən həkimə qaçası oldum. “Həmin oğlansan?” – peysəri qatbaqat olan psixiatr, arxası mənə, əlini sabunlaya-sabunlaya soruşdu. Yuyub bir də sabunladı, bir də. Sabun yuyulub getdikcə, əllərindən-barmaqlarından çırtmaya oxşar səslər çıxırdı. Hərdən başını ötəri mənə sarı çevirir, mən də məqamı tutub, razılıqla başımı tərpədir, günah işlədibmiş kimi, onun sözünü təsdiqləyirdim.
O, başımın yarısını gözünün yarısı ilə görə bilirdi.
“Bura gəlməyimə baxmayın, dəli-zad deyiləm,” – bəri başdan özümü sığortaladım.
“Kim sənə dəli dedi ki”.
“Birdən deyə bilərdiniz”.
“Bir də hansı dəli özünə dəli deyər?”
“Dəli öz ayağı ilə psixiatrın qəbuluna gəlməzdi”.
“Orası düzdür, təcrübə göstərir ki, ağıllı özünə dəli deyə bilər, dəli – heç vaxt”.
“...Gördüm, dünyadan quşlar qurtaracaq, tez bura yüyürdüm”.
“Ağıllı ol, dünyadan quş qurtarmaz: onlar sizin quyuya şəlalə şəklində tökülsələr belə. Quyunun çevrəsi buna imkan verməz. Həm də quşların artım sürəti quyunun onları udma tezliyindən ölçüyəgəlməz dərəcədə çoxdur. Orta məktəbdə riyaziyyat keçibsən?”
“Niyə keçməmişəm?”
“Onda özün niyə hesablamırsan?”
Amma psixiatrın son sözü ümidverici oldu: ye-iç, kef elə, bütün bunlar boş şeydir, səndə absurd fikirlər nevrozu var, bir də görəcəksən öz-özünə keçib.
“Darıxma, get. Hərdən gəl”.
Bayaq nə dedim: toğlu bu hekayədə artıqdır. Toğlunu inək yerinə yazmışam. Lakin madam xatırlanıb, öz əl-ayağı ilə bura gəlib, elə burda da qalması vacibdir. Hekayəm bəlkə heyvanlar üçün karvansara rolu oynamaqla bir əhəmiyyət kəsb edə. İndən belə tək bu yox, başqa yazılarıma da praktik əhəmiyyətli işlər calayacağam.
Artıq boş sözlərə boş verirəm.
Toğlu hətta ən azı kult mənasında burda saxlana bilər.
Hekayədə erkəkləri, fallosu özünə kult seçmiş qədim tayfaların xatirəsini əziz tutaraq, qoruyaq.
Təkrarçılıq çıxmasın, burda cöngə də artıqdır. Toğlu kimi cöngə də inək obrazına soxulub. Nədənsə, inək obrazına bütün erkəklər soxulur.
Hekayəmin əsas personajı inəkdir. Lakin guya biz indi cöngəni burdan silib atsaq, yerimiz genələcək? Cöngədir, qoy qalıb. Məncə, onun olmamağından olmağı yaxşıdır. Birdən biri inəyini “çəkdirməyə” gətirdi. Onda cöngə odey, şah kimi durub!
Yarım heeey...
Dünyanı sel-su basandan sonra, həyat təzədən çağlayanda, barı qoy hər heyvandan bircəciyinisə hekayəmdən tapsınlar. Heyvanlar dəftər-kitabda yox olacaqsa da, virtuallıqda hökmən duracaq. Hekayəmin bəlkə bu yolla ümumbəşəri bir faydası oldu. Nuhun gəmisi rolunu oynayar. Yeni bəşər övladları mal-heyvanı “pitomnik”ə bənzər hekayəmdəncə götürüb çoxaldar. Heyf, onlar da cöngəyə-toğluya zülal mənbəyi kimi baxacaq. Qədim insanlar da onları yeyərmiş, deyib, özlərinə haqq qazandıracaqlar.
Mən bu işlərə ciddi yanaşıb, hər şeyi köklü-köməcli, ətraflı-əhatəli təsvir etməliyəm. Qoy gələcəkdə təsəvvürlər yanlış olmasın: erkək və dişiləri, tənasül alətlərinə qədər, dəqiq verməliyəm. Koitusu da unutmamaqla, tənasül alətini həm ölü, həm də durmuş vəziyyətdə göstərməli.
Mübadilə yanlışlıqları öz aramızda nə qədər yolveriləndisə də, gələcəyə ötürülən informasiyalar bir o qədər səhih olmalıdır.
Yuxuda görəm, inək acdır. Qısırlığı səbəbindən, sabah toyda kəsəcəklər. Skelet ev sahibi, yemə qənaət üçün, artıq ona heç nə vermir. Həm də qısırlığının cəzasıdır bu. Siqaret damağında, səhərdən bəri ikinci mərtəbəyə azından yüz kərə qalxıb-düşüb. Kim də qabağına çıxdı, it kimi qapacaq. Şirin sözü - zəhərdir. “Sabah uşağın toyudur, bir gülər üzün olsun,” deyən, acı sözü bal dadan arvada necə dirsək atdısa, yazıq böyrünü tuta-tuta getdi ağlamağa. Bu qurumuşun nəzərində inək artıq yox kimi idi. Aclığı-susuzluğu da bir əhəmiyyət kəsb etmir. Artıq faciə sayılmır bu. Rəhm uydurma şeydir. Həm də onsuz indiyəcən yığdığı əti bircə günə tökən deyil ki. Ətə milçək qonmaması üçün inəyin sübh tezdən kəsilməsinə qərar verib. Bu dünyadan inəyə qalan yeganə yaxşılıq onun üzü qibləyə kəsilməsi olacaq. Qiblə də bu kişiyə elgözünə lazımdır. Qanmaz belə şeyi qanmaz: üzü bu tərəfə kəsdin, ya o tərəfə, cənuba, ya şimala, tərsinə, ya avandına, fərq etməz, deyəcək. Vurub-çıxıb, hesablayıb: inəyin qarnını doyurmaq bir gün yeməyib tökəcəyi ətdən baha başa gələrdi. Bu təcrübəni qabaqkı oğul və qızlarının xeyir işində əxz edib. O, inəyin boğazından kəsdiyi yemlə də həyatda irəli düşmək niyyəti güdürdü. İnək beşdövrə bağlandığı polad dirəyin ətrafında çevrə cızır, kəndirin hamarlayıb dairəyə çevirdiyi yerdə ağıza dəyəsi bir şey axtarır. Mənim yuxumda inəyin həndəvərindəki əşyalar real idi: köhnə vedrə, böyür-başı qırıq rəngli karandaşlar... Onu deyim ki, inək elə görən kimi o karandaşlara ağız atdı, dərhal süpürləyib çeynədi. Amma ha dartındı, sarı karandaşa ağzı çatmadı, onu eləcə dilini uzadıb yapışdırmaqla çəkdi. Dili ağzından, yalan olmasın, bir metr çıxmışdı. Güman, karandaşların qrafit içlikləri dadlı idi. Mən onları turşməzə təsəvvür edirəm. Qrafitdə kalori də fərz olunur. İşə bax, sabah kəsiləcəksə belə, inəyin bədəni qida istəyirdi. Hətta dəstəyi qırıq alüminium qaşığı cəhənginə salıb, dadına baxıb, yerə buraxdı. Təbiət inəyin tənində saat kimi dəqiq işləyirdi. O, vedrəni bir neçə dəfə burnuyla gah ağzı üstə, gah dalı üstə çevirdi. Universal vasitə olan diliylə onun dibini yaladı, ora yapışmış buğda dənələri və alaq otlarını içəri ötürdü. Mən alaq otunun bir əyri yaşılını gördüm. Damağı yaralanırdısa da, inək artıq yaxınlıqdakı ağaca diş vurmağa başlamışdı. Dilini də tez-tez ilan kimi ağacın gövdəsinə dolayır, bir dad-tam duymadığından məyus olur, geri çəkilirdi. Onda gözləri kədərdən aşağı dartılır, keçiəmcəyi üzüm dənələri kimi uzunsov olurdu. Dirək armaturdan yox, ağacdan olsaydı, bəlkə onu yeməkləsə burdan canını qurtara biləcəkdi. Bu saat o, daşdan yumsaq nə olsa yeyər, təki diş batsın. Təəssüf, getdikcə dili də taxta kimi quru olur – hərdən ağaca dəyəndə, elə bilirdin ağac ağaca dəyir. Uzaqdakı qoxulu it yalağından suyu sümürməklə canına çəkdi. Bu əsnada mömin bir kişi həyətə girib, bunu görəsi. Ay balam, Şümür deyilsiniz ki: bu inəyə su versəniz... Allaha da xoş gedər. Ev sahibi qaçaraq buna vaxt olmadığını, həm də onsuz sabah kəsiləcəyini söylədi. “Bura Kərbəla çölü deyil, insafınız olsun”. Damağı siqaretli ev sahibi burnunun altında donquldanmağa başladı: “Kərbəla çölündə İmam Hüseyn susuz qalıb, inək yox ki”. Donquldandıqca da, siqaret sözlərin ahənginə uyğun tərpənirdi. “Toya şıdırğı hazırlıq gedir, bu da böyürdən saplayıb”. Niyə bu möminlər həmişə belə gərəksiz işlərlə məşğul olur? İnəkdi dəə, ət ehtiyatı kimi hazır durub. Nəfəsi gedib-gəlirsə, sanki əti “xaladinnik”ə qoyubsan. Gəlibsən, keç otur. Heyvanpərvər çıxıb mənə! Sabaha nə qalıb bəyəm... İnəkdi – sənin kimi oruc tutub elə bil. Yox, mömin dil boğaza qoymur: su, su, su. Günahdır bu, cəhənnəmlikdir. “Boşboğazı görürsən?” Axır onun tələbi ilə bir vedrə su gətirdilər. İnək acı quyu suyunu qurtaqurtla içəri ötürdü. Qısırlığın cəzası sanki bir qədər yüngülləşdi. Gözlərinə işıq gəldi. Dünyanı təzəcə görürmüş kimi ətrafa boylandı. Nəyəsə ümidlənmişdi də. Ağzını ayırıb, çənəsini oynatdı. Arada fınxırdı, zılığı əvvəl şahə qalxıb, sonra üzünə yaxıldı. Başını sol çiyninə çırpıb, iri bir gögeyini öldürdü. Quyruğunu gümrahcasına sağa-sola yellətdi. Burda demək caizsə, kranı açılıbmış kimi əvvəl şoruldatdı, sonra da durduğu yerəcə isti bir lomba qoydu. Bunların üstündən bir dəfə də böyürdü. Olsun ki, yadına gömgöy çəmənlər düşmüşdü. Skelet gəlib ordan keçəndə, inəyin, əyri qıçlarını da bulayıb yerə düşmüş, “kak”ına gözü sataşdı. Cin atına minmədi bə? Var gücüylə inəyin boş böyrünə bir təpik ilişdirib, taxta sinəsindən qopan hayqırtı ilə arvadı səslədi. Hələ “kəsdirmədiyi” sonbeşik oğluna da bir yağlı şillə yedirdib, bellə ona yeri qaşıtdırdı. Oğlanın peysəri mal dili uzunluqda qızardı.
“Adam ol, bir üzün gülsün, evdə insan var!” – arvad ərinin yanına qaçıb, pıçıltıyla hirsləndi.
...Yuxuda səhər tez açıldı. İnək gecənin bir aləmi kəsilib: aclıq da bitib, susuzluq da. Daha Şümür yada düşmür. Həyətdə göllənən qan havaya buxarlanır. Toyuqlar bu qan gölməçəsinə yaxınlaşır, boylanır, bir şey anlamayıb yan ötürdülər. Çibinlər qana qonurdu.
Qiblə, bax, belədədir: inək düz kəsilib.

5-28 iyul 2011-ci il

• "Qorxma, mən səninləyəm"in aktyoru vəfat etdi
• Qazax Dövlət Dram Teatrı festivalda mükafata layiq görüldü
• Türkan Hüseynin iki filmi post-prodakşn mərhələsindədir