Kulis.az Aqşin Yeniseyin “Oktavio Pazın “Tənhalıq labirinti”də “Don heç kim” adlı yazısını təqdim edir.
Getməklə qalmaq arasında key bir gün,
qatı bir şəffaflıq qəlibi.
Hər şey görünür, amma heç biri anlaşılmır,
Üfuq toxunulması mümkünsüz bir yaxınlıq.
Masada kağızlar, bir kitab, bir vaza:
Əşyalar adlarının gölgəsində dincəlməkdə.
Damarlarımdakı qan get-gedə daha ağır-ağır qalxır
Və təzələyir inadkar hecasını gicgahlarımda.
İşıq laqeydcəsinə formasını pozur
donuq divarın – tarixi olmayan bir zaman.
Nahar sonrasının yayxanması; artıq bir körfəz
Ağayana dalgalanaraq titrədir dünyanı.
Nə yuxudayıq, nə oyaq:
bizik, başqa bir şey deyilik yəni.
An ayrılmaq üzrə öz-özündən
Və pauzaların yaratdığı keçidə çevrilməkdə.
“Getməklə qalmaq arasında” adlanan bu şeir öz adı ilə Oktavio Pazın yaradacı ruhunun himnidir, bəlkə də. Ədəbi yolçuluğa solçu Nerudanın eşqi və dəstəyi ilə başlayan, sürrealist Benjamen Perenin dostluğu və yol yoldaşlığı ilə başa vuran, siyasi karyerasında respublikaçı ideyalar uğrunda İspaniyada Vətəndaş Müharibəsinə qoşumaqla ilk, ancaq öz ölkəsindəki respublikaçı hökumətin etiraz edən tələbələrə qarşı törətdiyi, Karlos Fuentesin sarkazmı ilə desək, “cümhuriyyət bayrağının üzərindəki qartalın uzaqlara uçduğu, ilanın utandığından qabıq dəyişdirdiyi, kaktusun qurdladığı və Tlatelolco gölünün yenidən yanmağa başladığı” qətliamdan sonra bu yolda son addımını atan Oktavio Pazın həm özünün taleyi, həm ölkəsinin tarixi “Getmək və Qalmaq arasında” tərəddüdlərə, qorxulara, hətta bəzən arzulara dirənən bir labirinti xatırladır ki, bu yazımız da onun özünün deyil, ölkəsinin, yazarın “Don heç kim” adlandırdığı Meksikanın düçar olduğu “Tənhalıq labirinti” haqqında olacaq.
Ədəbiyat tarixinə modern dastan kimi öz möhürünü vurmuş “Tənhalıq labirinti”ndə biz kitabın türkcəyə tərcüməçisi Bozkurt Güvəncin dediyi kimi, Meksika adlı “Astekli La Malinçe Ana ilə İspaniya generalı Kortes atanın” arzuolunmaz nikahından doğulan bir təhnalığın tarixi və taleyi ilə tanış olmaqla yanaşı, həm də bu tənhalığın Azərbaycanın tarixi və taleyinə necə bənzədiyinə şahidlik edəcəyik. Odur ki kəmərləri bağlayın!
Göylərə yalvaran kaktuslar
Əvvəlcə “Çiçimake” deyilən köçərilər vardı bu torpaqlarda; kiçikli-böyüklü əbədi səcdəyə dayanmış kaktuslarla örtülmüş bu təpəli çöllərdə gəzib dolaşırdılar. Sonra onları “Nahual” rəncbərləri əvəzlədilər, çox keçmədi ki, şimaldan astek atlıları gəldilər, burada “Dünya imperatorluğu” (Arnold Toynbi) qurdular. Sonra dənizdə yelkənli gəmilər göründülər, gəmilərdən ispanlar endilər və asteklər bu dəfə Meksikanı, sanki, icarəyə götürdükləri torpaq kimi öz sahiblərinə, – ispanlara verdilər. Pazın vətəni Meksika uğrunda heç vaxt heç kim axıradək döyüşmək istəmədi. Sanki, Meksika özü kiminsə əbədi vətəni olmağa razı deyildi və bu Amerika “Mesopotamiyası”nı özünə vətən seçənlər “getmək, yoxsa qalmaq” arasında seçim edəndə “getməyə”, həm də Meksikanın “o qapalı və susqun ruhundan”, meksikalılara xor baxan tarixindən, öz məbədində kişiləri dəyişməyi sevən bir ana tanrıça kimi, öz xalqını dəyişməyi sevən bu vətəndən biryolluq çıxıb getməyə üstünlük verdilər.
İndi o qədim nəsillərin çıxıb getmək, Meksikanı “öz məbədində” öz taleyinə tərk etmək ənənəsini “paçukolar” – ABŞ şəhərlərinə üz tutan gənc mesksikalılar özləri ilə apardıqları milli sinizmlərində yaşadırlar.
Oktavio Paz – Nobel mükafatı ilə şərəfləndirilən bu yazarı dünya Neruda, Borxes, Asturias kimi məşhur latın Amerikalı müəlliflərlə bir cərgəyə qoyur. Ancaq “Meksikalı ozan” ləqəbi onun doğulduğu torpaqlara digərlərindən daha doğma (daha bələd) olduğuna işarə edir. Pazın “Təhnalıq Labirinti” əsərində bu doğmalıq, az qala, hər cümlədən oxucunu duyğulandırır, o qədər güclü duyğulandırır ki, əsəri fransızcaya çevirən Jan Klarens:
“Yuxuda sayıqlar ozan,
Tarix yuxuya gedincə”
misralarının ardınca hislərini cilovlaya bilməyərək şairi “İspaniya ədəbiyyatının şahzadəsi” adlandırır və bu ad daha heç vaxt Oktavio Pazı tərk etmir.
Paz Meksikanı ispan müstəmləkəçiliydən xilas edən “İquala Planı” mücadiləsindən, təxminən, yüz il sonra dünyaya göz açsa da, hətta vətəni haqqında kitabı yazmaq üçün qürbətə, ABŞ-a getsə də, “Tənhalıq Labirinti”nin, az qala, hər cümləsində biz bir ozanın müstəmləkə yaraları içində sızlayan ölkəsinin tarixinə, taleyinə qoşulub inlədiyini, ağrıdığını görürük. Bu ağrı “İqor alayı haqqında” dastanda da, Ukraynanın xalq ozanları, yəni “haqq aşiqləri” olan kobzarlarda, türk-monqol işğalları zamanı Mərkəzi və Orta Asiyanın sufi-dərviş ruhunu mənimsəmiş üsyankar xristian aşıqlarının şeirlərində də var. Həm də ayrı düşüb bir-birilərini səsləyən tənha qəriblər kimi… Həm də yalvarırcasına yan-yana dayanıb tikanlı əllərini göylərə açmış səssiz kaktuslar kimi…
Bu kitabda itkin düşmüş balasına yas saxlayan bir ananın yox, anasının harada olduğunu bilsə də, heç vaxt bir yerdə ola bilməyəcəklərini anlayan və yalnız şəklinə baxmaqla yetinən bir oğulun boğuq harayı var. Mən sizə kitabda keçən əhvalatlardan – zatən ozan adlandırılmasına baxmayaraq, Paz hadisəçilikdən, hədisçilikdən uzaqdı bu əsərində – danışmayacağam, daha çox bizim də müstəmləkəçilik tariximizə və taleyimizə oxşar təsvirlərin, düşüncələrin yer verildiyi fəsillərin məndə yaratdığı təssüratları bölüşəcəyəm.
Tanrıların müqəddəs xəyanəti
1520-ci illər… Mezoamerika (ifadə Paza məxsusdur) yeni tanrının yolunu gözləyir. Bu dəfə yeni tanrı bizim – yəni göydəndüşmə peyğəmbərlərlə mükafatlandırıldığını düşünən tənbəl coğrafiyanın – vərdiş etdiyimiz kimi dağdan, səhradan, göydən yox, dənizdən zühur edir – Fernando Kortes! Astek tayfalarının bir İbrahimə ehtiyacı var. Tanrıların ruhani çoxluğu onların siyasi, mənəvi təkliyini ələydən saca keçirib artıq. Kaktuslar tikanlı şəlpə dilləri ilə göylərə yalvarırlar! Bizi xilas edin! Elə bu zaman bir nağıl tarixə çevrilir; yelkənləri yeni dünyaya hamilə ispan gəmiləri Meksikanın sahillərində görünür. “Sonrakı peşmanlıq” tarixin gəmi şəklində paketləyib göndərdiyi “karqo” kimi qapıda dayanıb. 37 yaşlı gənc Kortesin qarşısına ən birinci kim qaçsa yaxşıdı – Tlalok, Tezkatlipoka, Huitzilopokti və Mixkoatl – min illərdir Meksikanı öz güclərinə inandıran bu dörd tanrı… Necə ki, Roma imperatorları qarşısında Yunan və Misir allahları eyni davranışı göstərmişdilər. Necə ki minlərlə qədim hind tanrısı gənc monqol xanlarına və ingilis generallarına Hindistanı “bağışlamışdılar.
Oktavio, Astek tanrıları ilə ispan generalı Kortes arasında baş tutan bu mistik olduğu qədər həm də siyasi, diplomatik olan “alış-verişə” işarə etməklə qədim sivilizasiyaların yeni güclər qarşısında özlərini nədən bu şəkildə apardıqlarının sirrini açır. Köhnələr yenilənmək üçün gizli bir intizarla onların yolunu gözləyirlər. Yenilər gəldikdə isə hiss etdirmədən onların içində əriməyə, onlara oxşamağa başlayırlar. Yox olmamağın, tarixdən silinməməyin yeganə yolu budur; taxtı yeni tanrıya (tanrılara) təhvil vermək. Oktavio Meksikanın istilasını nə Kortesin sərkərdə kimi güclü zəkasına bağlayır, nə də Meksika xalqının ortalıqda lidersizliyə tərk edilməsinə.
Nə üşün Moktezuma kimi astek sərkərdələri görür-görməz ispanlara heyran olmuşdular? Nə idi bu işğalçı sevgisinin səbəbi? Tanrılar astekləri və onların liderlərini tək-tənha qoyub qeyb olmuşdular. Bütün şamanlar tanrıların onları – Meksika xalqını tərk etdiyini söyləyirdi. Astek tanrıları İsanın cəsur əsgəri qarşısında aciz idilər (o dövrdə İspaniya özünü xristianlığın hamisi hesab edirdi). Başqa çıxış yolu yox idi, Astek şəhərləri özlərinin qala divarlarının açarlarını yeni tanrılara – İspan generallarına təhvil verməli idilər. Çünki yerli tanrılar tükəndiklərini elan etmişdilər. Ən dəhşətlisi isə tanrıların deyil də, qurbanların tükənməsi idi. Meksika bütün qurbanlarını tanrılarına vermişdi, tarix üçün veriləcək qurban qalmamışdı. Yeganə qurban o özü idi – Meksika!
İşğal, müstəmləkəçilik tarixinə bir də Oktavio Pazın gözü ilə baxanda əsl sirrin yazılmayan tarixdə gizlədiyini sezməmək mümkün deyil.
Paçukolar – Meksikanın evdən çıxıb evə qayıtmayan uşaqları
Oktavio Paz onları – paçukoları – eynən bu cür təsvir edir; evdən çıxıb evə qayıtmayan itkin uşaqlar kimi. Paz meksikalının özünü tanıma və özünü tanıtma dövrünün ölkədən kənarda, xüsusilə ABŞ şəhərlərində baş verdiyini deyərkən, mən gözümün önünə ənənəvi olaraq Rusiyda, bu gün nisbətən Türkiyədə özünü təsdiqləyib qayıdan – həm elitarlar, həm qoçular olaraq – azərbaycanlıları gətirirəm. Amma meksikalılarda bu hiss, sanki, bir instinkt! Dəniz tısbağaları qumun altında basdırılmış yumurtalardan çıxar-çıxmaz əsl “dəniz tısbağası” olmaq üçün dalğaların səsinə cumduğu kimi, meksikalı da, sanki, sivilizasiyaya imtahan verib bu imtahandan bir meksikalı olaraq çıxmaq üçün ABŞ-a cumur. ABŞ-a ayağı dəyməyən meksikalı alayarımçıq meksikalıdır. Necə ki sovetlərlə ittifaq olanda Rusiyaya ayağı dəyməyən azərbaycanlıda vardı bu yarımçıqlıq, bu dünya görməyənlik kompleksi. Hər bir Azərbaycan sovet kişisi Rusiyanın hansısa şəhərində bir rus qızı ilə yaşadığı “eşq macərası” ilə öz bütövlüyünə qovuşurdu, sanki. Hər bir sovet kişisinin tində-gendə danışmağa bir “rus qızı” xatirəsi olmalıydı. Yerin deşiyindən də olsa, o “rus qızı” tapılmalıydı. Milli-sosial instinktə çevrilmiş bu özünütəsdiq forması üçün “qız axtarışları” uğursuzluğa düçar olanlar yaradıcı fantaziyalarını işə salmalı olurdu və iyirmi-otuz il əvvəl Azərbaycan doluydu eyni rus qızı ilə eyni yerdə, eyni sevgi macərası yaşayan Azərbaycan oğlanlarının xatirələri ilə. Hətta bu uydurma xatirələr bir ara ədəbiyata da ayaq açmağa başlamışdılar. Qulaqdan-qulağa ötürülən bu xatirləri hər kəsin, hətta ömründə “Qırmızı körpü”dən o yana keçməyənlərin də özününküləşdirib danışmaq icazəsi var. Çünki bu “rus qızı” xatirələri artıq folklorlaşıb xalqın ümumi sərvətinə çevrilmişdi. Kimisə ondan məhrum etməyə heç kimin haqqı yox idi.
Amma Pazın meksikalısı ABŞ şəhərlərinə eşq macərası axtarmağa getmir. O, ilk növədə qulağının dibindəki yad sivilizasiyaya özünü göstərməyə, özünü ona təsdiq etdirməyə gedir. Oktavionun Los-Anceles müşahidələrinə görə, bu “özünü göstərmək” sindromunun ilk siptomları ABŞ-da yaşayan meksikalının alabəzək geyimində özünü göstərir. Meksikalı özünü rəngbərəng geyimlərlə bəzəyib, az qala, həvəskar təlxəyi xatırladan bu bər-bəzəyə bir az da yekəxanalıq, eyni zamanda çəkingənlik, gəlişigözəllik qatıb eləcə boş-boşuna, məqsədsiz-filansız, qələbəliyin arasında dayanmağı, uzun-uzadı göyə baxmağı, hətta bəzən dayandığı yerdəcə yuxuya dalmağı ilə məşhurdur ABŞ-da.
Bu, onun yad sivilizasiya ilə özünəməxsus vüsalıdır, ABŞ-la xəyalında yaşadığı sonsuzadək sürəcək “bal ayı” həzzidir. Bir azdan sivilizasiya onu inkar edəcək və o bər-bəzəkli meksikalı ikinci yola – özünütəsdiqə əl atacaq. Məhəlli mafiyalarından birinə qoşulacaq. Tezliklə onun sorağı ya narkotik qaçaqmalçılığına, ya sifarişli qətlə, ya da təcavüzə görə salındığı həbsxanadan gələcək. Həbsxana həyatından sonra isə o, Oktavio Pazın dediyi kimi, acığa, altdan-üstdən daha da bəzənərək ABŞ-da əsl Paçuko həyatı yaşayacaq. Nə meksikalı olmaq istəyəcək, nə Amerikalı; birini bəyənmədiyi, o birinə nifrət ediyi üçün. Paçuko öz daxili, gizli dünyasında yaşayan, yaşadığı, real dünyadan isə imtina edən bir meksikalıdır. Onun bütün dostları da özü kimi alacəhrə paçukolardır. Eyni məhlədə, eyni binalarda, eyni mənzillərdə yaşayan, Meksikanı unutmuş, ABŞ-ın isə hər an yadda saxlamalı olduğu meksikalılar. Onların anarxist görünüşləri o qədər cazibədardır ki, hətta yerli amerikalı gənclərin cinayətkar qrupları da paçukoları yamsılamağa cəhd edirlər.
Oktavio Paz Paçuko obrazını belə xarakterizə edir: “Paçuko bütün mədəni mirasını – dilini, dinini, adətlərini və inanclarını itirmiş biridir. Ona ancaq bədəni və ruhu qalıb, hamının gözünün önündə dünyaya sinə gərmək üçün. Onun tez-tez əyin-baş dəyişdirmək istəyi özünqoruma cəhdidir; onu həm gizləyir, həm də ələ verir”.
Paçuko bu xarakteri ilə ABŞ-da yaşayan zəncinin tam tərsi bir tipdir. Paçuko Amerikada milli kimliyindən nə itirirsə, zənci onu qazancı hesab edir. Zəncilərin xarakterini isə ən mükəmməl şəkildə başqa bir qaradərili yazarın kitablarından öyrənmək olar – Bu yaxınlarda vəfat edən Toni Morrisonun.
Məncə, hər bir yazıçı öz xalqının, cəmiyyətinin ento-psixologiyasına, alt şüuruna Oktavio Paz qədər bələd olmağı, özünün travmatik uşaqlığına skafandrsız enib-qalxa bildiyi kimi, xalqının da tarixinə, mənəvi-ruhani keçmişinə dalmağı bacarmalıdır.
Milli maskalarının altında gizlənmiş meksikalı
Meskiska xalqı əsasən iki tip insandan ibarədir; “criollo”lar (Amerika ispanları) və “mestizo”lar (yerli və ispan qanı daşıyanlar). Amma Oktavio Paz onları eyniləşdirən bir neçə milli maskanın olduğunu yazır ki, bu maskaların yaranma tarixi və sosial, hətta fəlsəfi funksiyaları məni meksikalılarla özümüz arasında növbəti “qan qohumluğunun” əlamətlərini axtarmağa vadar edir.
Damarlarında saf, yoxsa qarışıq qanın axmasından asılı olmayaraq, meksikalının üzünə taxdığı bütün maskaların müəllifi özünüqaoruma instinktidir. Onun yumor hissi belə alt şüurundakı müdafiə mexanizmlərinin işlədiyini göstərir. Özündən qorxduğu üçün o, başqasından da qorxur; adicə yerində olmayan bir baxış qılıncların sıyrılması deməkdir. Buna görə də meksikalı özünə və dünyaya qapalı həyat tərzi sürür, bədəni ilə ünsiyyətdə ola bilməyən tısbağa kimi.
Özündən və dünyadan qorxması, qorxduğu üçün özündən və dünyadan gen gəzməsi nəticəsində onda “çırtma vursan qan daman” bir yırtıcı həssaslığı yaradıb ki, bu da meksikalıda eynən bizdəki kimi “kişi adam” maskası yaradıb. Oktavio deyir ki, “kişi” meksikalının öz qorxularına qoyduğu addır. Meksikalı üçün “erkək cins” və “kişi” ayrı-ayrı varlıqlardır və kişi olan şəxs əsla özünü “erkək insan” kimi aparmamalıdır. Kişinin “erkək insan”dan fərqli olaraq bir çox üstünlükləri var, məsələn, hulqumu. Kişi heç kimə sirrini, dərdini deməməlidir. Başqasına dərdini, qəlbini açan meksikalı kişi, bizim məhlə dili ilə desək, “matışkadır”, “üzdəniraqdır”. Məsələn, Meksika xalqı bizim böyük şair Vaqif Bayatılını, onun:
Dərd gəldi – könlünü bağlamaz kişi,
Yaş gəldi – gözündə saxlamaz kişi,
Çox nahaq deyirlər ağlamaz kişi,
Kişi də insandı gözü-könlü var.
Ağla demirəm ki, hər kəlməbaşı,
Dərd olur, söz olur ağrıdır daşı,
Üzündə xəbərsiz qovur yaş-yaşı,
Dörd yanın kişiysə utanma, qardaş!
şerini oxuyandan sonra heç vaxt özünün “Xalq şairi” eləməz, necə ki biz Vaqif Bayatılını “Xalq şairi” eləmirik. Çünki bu şerin hər misrası meksikalının tarix və dünya qarşısında üzünə taxdığı “kişilik” maskasını yırtıq-yırtıq edir. Necə yəni “yaş gəldi – gözündə saxlamaz kişi?” Oktavio Paz yazır ki, meksikalılar Vaqif Bayatılının gözünün müzüyünü tökən bu “kişi” obrazını ya aparıb kaktus steplərində azdırarlar, ya da bir bəhanə tapıb məhlədə bıçaqlayarlar ki, evdən bayıra çıxmasın. Dərdini başqasına danışmaq Meksikada arvadağızlıqdır.
Meksikalı kişilər eynən biz müsəlman kişilər kimi qadınları məhz bu “zəifliklərinə” görə “ikinci, üçüncü sort” insan hesab edirlər. Meksikalı qadının özünəməxsus istəklərinin olması artıq onun mala mujer (pis qadın) adını haqq etdiyinin göstəricisidir. Onun bədəni yalnız əri tərəfindən oyandırılana qədər yuxuda olmalıdır. Meksikalı qadın heç bir halda cavab deyil, bütün hallarda sualdır. Cinsi təklifə bircə dəfə “hə” deməsi Meksikada qadının dəyərini dərhal insani infilyasiyaya uğradır. Cinsi münasibətdə iştirak qadının dəyərini ucuzlaşdırır. Qadın meksikalı kişi üçün sonradan əhliləşdirilimiş bir yırtıcıdır, bir növ, ev heyvanıdır. İstər tanrıça olsun, istər fahişə, o, sadəcə, şəhvətani və günahkardır. Ona görə Meksikada qadınlar bir dəyər olaraq özləri haqqında “kişi kimi qadın” ifadəsindən gen-bol istifadə edirlər. Eynən bizdə olduğu kimi! İstər meksikalı kişinin, istər meskisaklı qadının özündə yaratmağa çalışdığı “kişi” obrazına heyranlığı onun özünəvurğunluğu, narsizmi deyil, “kişilik” onun altında gizləndiyi çanağıdır, sümük maskasıdır. Bu çanaqdan, sümük maskadan çıxınca, o, çanaqsız tısbağa kimi gülməli və gücsüz bir vəziyyətə düşür.
Meksikalılar da biz azərbaycanlılar kimi hansısa milli bir dinin (yəhudilər, ərəblər), yaxud milli bir siyasi ideologiyanın (farslar, ruslar, ermənilər) kimi övladı deyillər. Onların da mənəvi-siyasi ataları bizim kimi başlarına gələn öz tarixləridir. Onlar da inanclarından, ideologiyalarından deyil, tarixlərindən özlərinə bir tale uydurublar. Eynən biz azərbaycanlılar kimi meksikalıların da həyatında tarix və tale olanı bir-birindən ayırmaq çox çətindir. Oktavio öz həmvətənlərinin milli şüurunda apardığı etno-arxeoloji qazıntılar zamanı burada ancaq daşlaşmış tarixlə qarşılaşır. Biz azərbaycanlıların da alt şüurunda tarixdən başqa heç bir zəmin yoxdur, ona görə başqa xalqları uğura qovuşduran dinlər, inanclar, ideologiyalar bizə gəlib çatdıqda özləri uğursuzluğa düçar olurlar. Çünki bizim düşüncəmizdə onları bir dayaq nöqtəsi deyil, bir boşluq, bir uçrum gözləyir. O uçrum bizim tariximizdir, biz orada gizlənirik, başqaları isə ora yıxılır. Azərbaycanlını doğan, böyüdən, gələcəyə aparan o uçrumdur, o tarixdir. Azərbaycanlı tarixindən qopduğu an milli kimliyini itirir və başqa millətin nümayəndəsinə çevrilir. Eynən Pazın meksikalısı kimi!
Vətənini sevən meksikalı da vətənini sevən azərbaycanlı kimi gələcəyə baxaraq yaşamaq və milli kimliyini itirməmək üçün enerji mənbəyi olaraq özündə yalnız tarixindən aldığı gücü tədarük edir. Oktavionun sözləri ilə desək, “çöldə yaşamaq üçün su tədarükü görən kaktuslar kimi”.
Meksikalılarla azərbaycanlıların zəif cəhətləri də oxşardır; məsələn, üstün keyfiyyətlərin kütlədə deyil, fərddə cəmlənməsi. Meksikalı ölümün üstünə təkbaşına gedər, amma yanında ikinci meksikalı olsa, qalxıb bir bardaq su gətirməz. Ona görə də Meksikanın da Juarez, Kuauhtemes kimi tənha qəhrəmanları var, amma qalib ordusu yoxdur. Eynən nizami ərəb ordusu qarşısında öz fərdi cəsurluğuna güvənən bizim Babək kimi, yaxud dəli-dülünü başına yığıb Osmanlı ordusu ilə döyüşən, amma heç vaxt nizami ordu yaratmaq fikrində olmayan, sanki, ölkə kimi tarixə deyil, təkbaşına əfsanəyə düşməkdən yana olan qoç Koroğlu kimi. Hər iki xalqın düşüncəsində qəhrəmanlıq da, şairlik kimi tənhalıq hadisəsidir, allah vergisidir. Bunun da səbəbini bu bölümün əvvəlində yazdıq. Meksikalı özünə güvənmədiyi kimi, başqalarına da güvənmir. Ölüm-qalım məsələsi onun üçün təklik, tənhalıq məsələsidir. O, quyuya tək enəcək, qızıl almanı əkişidirən divlə tək döyüşəcək. Mifologiyası ona hətta doğma qardaşlarına belə güvənməməyi vəsiyyət edib. Necə ki, Meksika xalq mahnısında deyilir: “Ey tutqun könül, dərdini kimsəyə açma!”. Tarix xalqların həyatında mifoligiyadan sonrakı mərhələdir. Meksikalılar da bəzi Şərq xalqları, o cümlədən bizim kimi mifologiyalarından imtina etməyiblər, onun özündən tarix düzəldiblər.
Ölülər müqəddəsdir, çünki onlar azadlıq yolunu göstərirlər
Meksika təqvimi fiestalarla (bayram, festival) doludur; bu fiestaların da çoxu yerli müqəddəslərə həsr olununan törənlərdir. Oktavio Pazın şəxsən öz müşahidələrinə görə, bu ölkədə ən balaca kəndin belə, ən az, iki, üç müqəddəs ölüsü var ki, bələdiyyə büdcələrini dağıtmaqla məşğuldurlar. Meksikalılar pulu ölülərə xərcləməyi sevirlər. Niyə dirilər ölülərə bu qədər düşkündür, deyə soruşsanız, Pazın cavabı dolu tapançadır: Fiestalar meksikalının başqa bir meksikalıya, öz qəsəbəsinə, ölkəsinə, hətta bütün dünyaya özünü açıq elan etdiyi nadir günlərdir. Ölülər meksikalıların bir-birilərini tanımasına, bir-biriləri ilə dərdləşməsinə, hətta tanımaq, dərdləşmək istəməsələr belə özlərini özlərindən açıb buraxmalarına vəsilə olurlar. Fiesta günü hər bir meksikalı müqəddəs ölülərin himayəsinə sığınaraq heç bir qorxu hissi keçirmədən özünü öz qalasından bayıra atır, özünü öz əliylə bağladığı zəncirlərdən açır. Fiesta – meksikalının özünün özünü doğmasıdır, təzələməsidir; bu doğuşla o özünü müvəqqəti də olsa özündən, öz eqosundan, tarixindən, taleyindən təmizləyir, o özü də yaşayan müqəddəs bir ruha çevrilir. Meksikalı inanır ki, fiesta günləri müqəddəs ölülər də onlarla birlikdə əylənirlər və bu vaxt zamanda bir keyfiyyət dəyişikliyi olur; ölülər və dirilər bir yerdə olunca, bütün zamanlar və məkanlar bir-birinə qarışır, mövcud həyat bir anlıq yoxa çıxır. Hətta bəzi fiestalarda müqəddəs ruhlarla qaynayıb-qarışan insanlar elə ekstaz həddinə çatırlar ki, yaranışın siftəsinə, xaosa qayıdaraq yaşadıqları zamana və məkana xas olan bütün əxlaqi, milli, siyasi dəyərləri soyunub bir küncə atırlar. Bədən və ruh arasındakı fərqin yoxa çıxdığı andır bu. Diri ikən ölünü yaşamaq. Bədən ikən ruh olmaq! Milan Kunderanın sözləri özünü yetirir: “İnsanın çirkinliyi libasların çirkinliyidir”.
Fiesta günlərində meksikalı başqa günlərdə onu addımbaşı hədələyən ölümə, onu qorxu altında saxlayan milli instinktlərə yuxarıdan aşağı baxır. Bu dəfə özü ölümün, qorxunun yerinə keçir.
Meksikalı özü seçmədiyi həyatını özünün seçdiyi ölümlə şərəfləndirdiyini düşünür. Türklərə xas olan “yataqda ölən kişi murdardır” ifadəsi meksikalı kişinin dilində, “kişi yaşadığı kimi ölməlidir” şəklindədir. Özünü dərk etmiş bir meksikalı bütün ömrü boyu öz ölümünü axtarır və bir gün faciəli şəkildə öldükdə “arzusuna çatdı” rahatlığı ilə yola salınır. Meksikalı düşünür ki, bir xristian kimi ölmək, bir küçə iti kimi ölmək deməkdir. Öz xoşu ilə gələn əcəl bizim deyildir. Bizim olan sifariş verdiyimiz, çağırdığımız, axtardığımız, yaxaladığımız ölümdür. Buna görə də meksikalı “kişi” olmaqdan ötrü iki vacib şərti həmişə yadında saxlamalıdır; düşmənin silahını vecinə almamalı və həyatı heçə saymalı. Borxesin Buenos-Ayresin məhlələrindən bəhs edən hekayələrində olduğu kimi.
“Meksikalı ozan”ın “Tənhalıq Labirinti” haqqında çox yazıblar. Mən çalışdım, bu kitaba bir ispanın, bir fransızın, yaxud bir rusun gözü, düşüncəsi ilə deyil, modern bir Oğuzun gözü ilə baxım. Çünki, fikrimcə, yaradıcılığa və yaradılışa hardan baxdığındır vacib olan. Oktavio Paz səsimi eşidirmiş kimi bu şeri pıçıldayır yazının qulağına:
İki bədən üz-üzə
Bəzən iki dalğadır
Gecəsə bir okean.
İki bədən üz-üzə
Bəzən iki daşdır!
Yaradıcılığa və yaradılışa hardan baxdığındır vacib olan… /sim-sim.az/
