Mirzə Cəlilin “Ölülər”indən sonra Akademik Milli Dram teatrı “Almaz”ı (C.Cabbarlı) tamaşaya hazırlayıb.
Əvvəl maarifçilik dövrü, sonra 30-cu illər... Bir əli militarist əsərlərdə olan teatrın tarixdə bir ardıcıllıq tapması da düşündürücüdür. Bu günün təftişinə belə uzaqdanmı başlayır teatr? Yoxsa, 30-cu illərin qarşıdurmalarından bəhs edən bu pyeslə aktyorların potensialını qiymətləndirmək, onları formada saxlamaq istəyir (nəzərə alsaq ki, tamaşanın rejissoru həm də teatrın bədii rəhbəridir) Yainki, “Cəmiyyətdə qadın” mövzusunun aktuallığını bölüşmək istəyir? Və yaxud aktrisa Məsmə Aslanqızında ruhən Almazı görür rejissor?
Maarifçilik də aktualdır, qadın və cəmiyyət məsələsi də; bu pyesdən sosial-psixoloji qatlara enmək olar... deyibən Akademik teatrın premyerasına yollanırıq.
İlk səhnədən minimalist tərtibat (rəssam və rejissor Azər Paşa Nemət) – qaranlıq səhnədə üzü zala düzülmüş boş stullar (deyəsən eynən belə səhnəni hansısa rus tamaşasında görmüşəm), bir küncdə də idarə stolu.
Savadlı, yeni ideologiyalarla yüklənmiş gənc Almaz (aktrisa Məsmə Aslanqızı) oturuşmuş, gücün, elə gücə sərf edən şəriətin idarə etdiyi kişi cəmiyyətində dövlətin yeni ideyalarını həyata keçirməyə gəlib. Civildəyən sərçəciyi xatırladan qız yeni nəğmələr oxuyur kişilərin qabağında. Məsmə Aslanqızının Almazı elə bu kontekstdən maraq doğurur. Bu, kişilərin gözündəki qadındır, kiçik, cılız, civildəyən, fikirləri kişilərdə istehza doğuran amma gözlənilənin əksinə, mübarizədən çəkinməyən, “böyük bir biabırçılıqdan” qorxmayan Almaz.
Ağır ritmli, ləngərli faciə musiqisi (Səyavuş Kərimi) bir kənardan tamaşanı müşayiət edir. Arabir bu musiqiyə milli notlar-muğam da qoşulur. Geyimlər də, rənglər də, musiqi də minimalistdir və əsas vurğu qütbləşən münasibətlərə-qadın və kişilər cəmiyyətinədir. Əsəri yenidən işləyən, tamaşaya uyğun redaktə edən yazıçı-dramaturq Əli Əmirli də çalışıb ki, hökumət quruculuğu illərində yaranan problemlərdən, o zamanlar deyildiyi kimi əksinqilabçılarla mübarizədən çox qadın mövzusunu qabardan məqamlar saxlanılsın. Cabbarlının pyesində isə ideoloji-inqilabi ruh yüksəkdir, ruh yerinə pafos da demək olar. Almaz da bu pafosa yoluxub.
Bir də, kişilər cəmiyyəti sözündəki kişi sözüylə adətən olduğu kimi mənəvi keyfiyyətlər nəzərdə tutulmur, bu cəmiyyət cins olaraq kişilər cəmiyyətidir.
Həm, keçmişi dəyərlərin uca tutulduğu zaman kimi təqdim edənlərə bir az şübhəniz olsun. Keçmişdə dul qadınların bir yox, hətta bir neçə dəfə ərə getdiklərini eşidəndə “İndikindən daha azad cəmiyyət olub” deyə sevinməyə də tələsməyin. O zaman lap dəhşətli olub. Qadınlara yırtıcı kişi cəmiyyətində ərsiz yaşamaq sadəcə olaraq mümkün olmayıb.
“Almaz” tamaşası bu xətti əsas götürür. Trierin “Doqvil”ini xatırladan minimalist tərtibat, rəng və səhnə effektləri bizi müəlliflərin qadın və cəmiyyət mövzusunda sosial-psixoloji qatlar aşkarlayacağına iştahalandırır. Aktyorların o qatlar üzərində gəzişəcəyini gözləyirik. Yoxsa bu minimalist səhnə dekoru, işıq, rəng və musiqi, şəkil olaraq dəqiq işlənmiş mizan səhnələr nə üçündür? Amma gözləyib-gözləyib yoruluruq. Tamaşa sözlü adam tövrü alıb söhbəti uzatdıqca uzadır və ifadə vasitələrindən, dildən yararlanıb pyesin dediyindən artıq heç nə demir. Həm də teatr sənətinin deverbalizasiya (söz barəsində minimalizm-red) yaşadığı bu dönəmlərdə, hansı ki, tamaşaçı söz vasitəsilə yeni mənalar əxz etmək bacarığını itirir…
Yəni, aktyor Ayşad Məmmədovun ustalıqla cəkdiyi tək həqiqətli Ocaqqulu da, Sabir Məmmədovun yəqin ki, cinsi və vəzifə üstünlüyündən qaynaqlanan, prinsipsizlik üzündən rahat və sərbəst Şərifi də, Firəngiz Mütəllimovanın Kərbalayı Fatmanisəsi də, Hacı İsmayılovun fəqiri də qoyulan kontekst içində maksimuma nail olmaqdır. Amma tamaşa nə sosial-psixoloji plastda yeni bir fikir deyir, nə də bu günümüzə bağlana bilir.
Öz haqları uğrunda ayağa qalxan qadın və bütöv bir kişi cəmiyyəti düyünü sözdən qopub yeni səhnə dili qazanmır.
Halbuki gərgin dram situasiyası da var: Almaz bir körpəni xilas etmək üçün ölümə bərabər iş tutur, “qanunsuz” uşaq dünyaya gətirən Yaxşının körpəsini ondan alır, bununla hər hədyanı da üstünə alır. Belə psixoloji məqamda tamaşaçının heç olmasa ənənəvi olaraq “Mən də edərdimmi?” kimi sual vermək imkanı yaranmır. Biz “Almaz”a baxırıq.
Nə etsə, nə olsa, “qadının günahı” sayılacaq o körpəyə sahib çıxmaq gələcəyə sahib çıxmaq anlamına gəlir. Cabbarlının pyesində Almazın gözlədiyi Dan Ulduzu İttifaqının vəd etdiyi işıqlı gələcəkdir. Bəs bizim finalda Dan ulduzuna deyilən şeir kimədir? Kim gəlib qadınları ər baltasından, “şəriət” xaltasından, çəp baxışlardan, istehzalardan xilas edəcək? Bunlar açıq finalın yaratdığı suallar deyil, bunlar ötən əsrin quruculuq illərinə görə həll olunmuş finalın havada qalan suallardır.
Ümumiyyətlə, kişi cəmiyyətini ədalətsiz, zorakı olmağa nə vadar edir? Bəlkə Adəmdən bəri yaranan dinlər? Bəlkə qadını tanıya bilməməyi? Bəlkə tanıya bilməməyin öfkəsi?
Azərbaycan ədəbiyyatında qadın qəhrəmanlar əsas planda çox az işlənib. Biri də Almazdır ki, o belə-siyasi-ideoloji yüklə, pafosla yüklənib. Qalan əsərlərdə də, həyatda olduğu kimi qadını tanımağa klassik yanaşmaya görə, elə qadın özü mane olub: bəlkə “elektrik işığı saçan” ayaqları, bədəni ilə, bəlkə bizim teatrın Almazı kimi sərçə misallı zəif görünüşü ilə, bəlkə illərdən bəri alışılan təyinatları ilə... Hər necə olsa yenə də günah qadının özündədir. Məsələn, Almaz “Mən azad insanam” yerinə, “Mən azad qadınam” deməklə yoldaşları pis-pis xəyallara salırdı.
Tamaşanın sözügedən finalına gəlincə; maarifçi-publisist köşə yazarı Almaz yoldaş lirik ovqata köklənərək tamaşanı şeirlə yekunlaşdırdı, şeirə uyğun olaraq səhnənin yuxarısında Dan ulduzu parladı. Arxayın şəkildə işıqlı gələcəyə doğru addımladıq. Yaşasın partiya və hökumətimiz!
