Cavid Zeynallı

Yazıya az dəxli olan giriş

1915-ci ilin fevral-iyun ayları. Üzeyir bəy “Nicat” Xeyriyyə Cəmiyyəti ilə çəkişməkdədir. Mətbuat səhifələrindən bir-birinin ünvanına ittihamlar yağdırırlar. Bu narazılıq, umu-küsülər əvvəllər də olmuşdu. Gənc bəstəkar Peterburqdan Müslüm Maqomayevə yazdığı məktubda “Nicat” cəmiyyətindən gileylənirdi. Ki, tamaşalarımı oynayıb, pulunu vermirlər. 1913-cü ilin 7 avqustunda yenə Müslüm Maqomayevə göndərdiyi məktubda Hüseynqulu Sarabskidən gileyini gizlətmirdi. Səbəb nə idi?! Maddi sıxıntı. Həmin məktubdan bir neçə cümlə oxuyaq: “Əzizim Müslüm! Sarabskiyə məktub yazıb öz 400 manatımı istəmişdim, heç olmasa 200 manat göndəreydi, lakin heç bir cavab almadım. Halbuki pula ehtiyacım vardı, ciddi teleqram vurmağa məcbur oldum. Neçə gündən sonra 100 manat aldım. İndi yenə də pul gözləyirəm. Lakin pul əvəzinə israğa gün Sarabskidən teleqram almışam ki: “İçirik sənin sağlığına”.

1915-ci ilin iyun ayında “İsmailiyyə” binasında “Nicat” cəmiyyətinin ümumi iclası keçirilir. Təftiş komissiyasının iclasında məruzə olunur ki, Üzeyir bəy Hacıbəyov cəmiyyətə 1100 manat verməlidir, vermir. İclasda qərara alınır: bəstəkarı məhkəməyə versinlər. Başqa bir narazılıq isə “Leyli və Məcnun” operasının müəlliflik hüququ məsələsində idi. “Nicat” cəmiyyətinin rəhbərliyi bəstəkarı operanın ixtiyarını 2 min manata cəmiyyətə satdığı halda, onu başqasına verməkdə ittiham edirdi. Üzeyir bəyin cavabı özünü çox gözlətmir. “İqdam” qəzetində etiraz yazısını çap etdirir. Sitat: “Kəşfi-həqiqət üçün məlum edirəm ki, bu operanın ixtiyarı “Nicat” cəmiyyətində deyil, mənim və qardaşımın ixtiyarındadır. Beləliklə, operanın kitabça surətində nəşr edilməsi ilə mənim müəlliflik ixtiyarım xələldar olmuşdur”.

Bütün bu vurhavurun içində Üzeyir Hacıbəyovu sevindirən bircə hadisə baş verir: “Arşın mal alan” operettası erməni dilinə çevrilir. “Yeni iqbal” qəzeti yazırdı ki, operetta Tiflisdə erməni mühərrirlərindən olan Maqalyan tərəfindən tərcümə edilib tamaşaya qoyulmaqdadır. Çox keçmir, “O olmasın, bu olsun” operettası da erməni dilinə tərcümə edilir. Bütün bunlarla bağlı Üzeyir bəy yazılı razılıq versə də, sevinci çox çəkmir. Erməni truppalarının səviyyəsi, tamaşalara verilən quruluş bəstəkarın ürəyincə olmur. Qəzetlər də bu haqda yazırdı. Ki, erməni artistlərinin oynadığı “Arşın mal alan”ın tərcüməsindən və oyunundan xoşhal olmayan Üzeyir bəy sevgili əsəri olan “O olmasın, bu olsun”un tərcüməsi, musiqisi əslində olan kimi düzəlməzsə və rollar layiqincə bölünməzsə, təkrar qoyulmasına razı olmayacaq. Tutalım, “Yeni İqbal” qəzetində Oğuz adlı müəllifin resenziyası çap olunmuşdu. Yazırdı ki: “Gəncəlilər bir dəfə Üzeyir Hacıbəyovun “Arşın mal alan”ını oynayana qədər ermənilər həmin oyunun ermənicəsini üç dəfə oynadılar. Bir-birinin dalınca gedən bu oyunlar erməniləri sevindirib, kluba tərəf axıdır, sabahı günü ağızları sulanaraq tərif və tövsif etmələri diqqəti cəlb edirdi. Əcəba, Üzeyir bəy bu tərcüməni görmüşmü? Bizə elə gəlir ki, tərcümədə çox fəna şeylər artırılmış və kitab bərbad edilmişdir”.

Noyabrın 11-də “Nicat” cəmiyyəti ilə Hacıbəyov arasında “Leyli və Məcnun” operettasının mübahisəsi müzakirə edilir. Və nəticə etibarı ilə əsər “Nicat”ın ixtiyarında qalır.

Növbəti gün isə “Kaspi” qəzetində Qubalı imzası ilə yazı dərc olunur ki, Bakıda Voskanyan truppası tərəfindən “Arşın mal alan” oynanılıb. Pyesa Voskanyan tərəfindən dəyişdirilib və bir neçə erməni mahnısı əlavə edilib: “Bu mahnılar operettaya daha çox gözəllik və musiqi təravəti vermişdir”.

Məqalə müəllifinin “gözəllik” və “təravət” qənaəti Üzeyir bəyi qəzəbləndirir. Qəzetin redaksiyasına dərhal məktub göndərib çap olunmasını xahiş edir. Məktub müəllifin yazdığı kimi tam olaraq çap edilir: “Mənim müəlliflik nüfuzuma toxunan ədalətsizliyə yol verilib. Qəti surətdə qeyd edirəm ki, Voskanyan tərəfindən pyes heç bir dəyişikliyə uğramamış, ümumiyyətlə, mən əsərimin hər hankı bir dəyişikliyinə razı ola bilmərəm. Musiqi nömrələrinin artırılmasına gəlincə, texniki şərait və icraçıların gücü nəzərə alınaraq, mənim icazəmlə türk nəğmələri əlavə edilmişdir”.

“Texniki şərait” və “icraçıların gücü” deyərkən isə müəllif əsərin ilk variantında olan muğamatı erməni artistlərinin oxuya bilməməsini nəzərədə tuturdu.

Ermənilər bəla kabusu altındadır

Erməni ziyalıları Azərbaycan operalarının İrəvanda, Tiflisdə və Bakıda səhnəyə qoyulmasını böyük mədəni hadisə kimi qiymətləndirib qəzetlərdə bir-birinin dalınca məqalələr çap etdirirdilər. Amma bu haqda bir qədər sonra. Sən demə, əsrin əvvəllərində Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərinin şöhrəti o qədər böyük olubmuş ki, erməni artistləri yalançı truppalar düzəldib müxtəlif yerlərdə adamları aldadaraq yaxşıca pul qazanırmışlar. Bunun üstünü açmaq isə həmişə mümkün olmurdu. Məsələn, “Kaspi” qəzetinə Həştərxandan xəbər verirdilər ki, erməni artistlərindən ibarət yalançı truppa bu günlərdə buraya gəlmişdilər: “Onlar özlərini “Səfa” cəmiyyətinin truppası adlandırıb “Qatili Kərimə” və “O olmasın, bu olsun” operettasını oynamışlar. Yerli müsəlmanlar elanlardan bu artistlərin yalançı olduqlarını bilib tamaşalara getməmişlər”.

Ermənilərin bu tamaşalara axışıb getməsini o dövrün ziyalıları başqa cür də əsaslandırırdılar. Tiflisdə erməni dilində çıxan “Mşaq” qəzeti bunu belə izah edirdi: “Erməni milləti kabusi-bəla altındadır. Xalq bir azacıq da olsun asudə nəfəs almaq üçün “Arşın mal alan”a tamaşa etməyə tökülür”.

Həmin dövrdə erməni truppaları gənc Üzeyir Hacıbəyovun operettaları ilə bərabər, digər əsərlərə də müraciət edirdilər. Məsələn, Raffinin “Xent”, Çalaxçının “Tavatos İvaniç” pyesləri. Bu tamaşalarda zal demək olar boş qalırmış. Erməni dilinə tərcümə edilib oynanmış “Arşın mal alan” Voskanyanın yüzlərlə teatr dolusu tamaşasının mədaxilini vermişdi.

Maraqlı yazılardan biri də Astik Yeremyanın 1959-cu ildə Yerevanda çap etdirdiyi “Ədəbi Ermənistan” kitabının ikinci cildində yazdığı xatirələridir. Müəllifin yazdığını olduğu kimi oxuyaq: “Tiflis. Nəhayət, “Arşın mal alan”ın premyera günü gəlib çatdı. Mən də çıxış edəcək idim. Tamaşa axşamı teatrın qapılarını açıq buraxmağa məcbur oldular, çünki bağlamağın mənası yox idi. Onsuz da qıracaq idilər. Mən səhnəyə çıxaraq tamaşa salonuna nəzər saldıqda dəhşətə gəldim. Adamlar sözün həqiqi mənasında sütunlardan asılmış və elə bil ki, indicə yıxılacaqdılar. Müvəffəqiyyət təsəvvürə gəlməz dərəcədə böyük idi. Bu truppa tamaşanı Tiflisdə Gevork Prumyanın rəhbərliyi altında qoymuşdu. Sonra truppa “Arşın mal alan” və “Məşədi İbad” tamaşaları ilə İrəvana qastrola yollandı”.

1917-ci ilin yanvarında “Sovqat” qəzeti Üzeyir bəyin dəllallardan şikayətini dərc edir. Məlum olur ki, adamlar operettalara bilet tapa bilmir və bunun səbəbkarı bilet dəllallarıdır. Onlar teatrın qapısında biletləri xəlvət əldə edərək camaata birə beş, hətta birə on satıblar.

1900-cü ildə, 15 yaşlı Üzeyirə verilən xasiyyətnamədə göstərilirdi ki, istedadlıdır, yoldaşlarına nisbətən doğruçudur, şəkil çəkməyi, kitab oxumağı sevir, tatar dilindən ruscaya və rus dilindən tatarcaya məqalələr tərcümə edir. Əhval-ruhiyyəcə şəndir və diribaşdır. İllik əxlaq qiyməti 5-dir. Bir il sonra Üzeyir Hacıbəylinin atası dünyasını dəyişir. Bu qəfil itki gənc seminariya tələbəsinin bir müddət əsəbi hal keçirməsinə səbəb olur. Həmin günlərdə seminariya rəhbərliyinin ona verdiyi töhmətdə yazılırdı ki, musiqi dərsindən getdiyinə görə izahat verməkdən boyun qaçırıb, müəllimi ilə söz güləşdirib. 1903-cü ilin iyununda - Qorinin yuxarı sinifində təhsil alarkən isə ona verilən xasiyyətnaməni təbəssümlə oxuyaq: “Üzeyir bəy təcrübə dərslərini orta səviyyədə deyir, danışığında aksent var. Özünün povest və şeirlərini tərifləyir”.

Seminariyanı bitirdikdən sonra Üzeyir bəy Cəbrayıl qəzasının Hadrut kəndinə illik 400 manat maaşla müəllim təyin edilir. Elə həmin il Cəbrayıl uyezdində ermənilərin qətl və qarətləri başlayır. Ona görə də gənc müəllim Hadrutdan Bakıya gəlib ora bir daha qayıtmır. Məktəb müdiri Gəncə quberniyası ikinci rayon xalq məktəbləri inspektoruna yazdığı raportda xəbər verirdi ki, işə gəlmədiyi üçün Üzeyir Hacıbəyov vəzifəsindən azad edilsin. 20 yaşından gənc Üzeyirin Bakı həyatı başlanır. Həmin ilin 23 noyabrında “Həyat” qəzeti belə bir xəbər dərc edir: “Noyabrın 18-də, cümə günü. Müsəlmanların mitinqi olub milli ehtiyaclardan danışıldı. O cümlədən, Üzeyir bəy adlı bir cavan əmələ tətillərindən, saldatların əhaliyə təcavüzlərindən və buna oxşayan bəzi şeylərdən uzun-uzadı bəhs etdi. Nəhayət Üzeyir bəy ikinci dəfə də söyləmək üçün bir daha çıxış etmək istədikdə camaat arasından “Sus, sus, kəs səsini, əvvəl özün oruc tut, namaz qıl, sonra özgəyə nəsihət ver!..” sədaları eşidilincə Üzeyir bəy çəkildi”.

Köçmək gərək bu dari-fənadan yavaş-yavaş

1948-ci ilin noyabrında Bakıya bərk şaxta düşür. Gündüzlər bir az qaranlıqlaşıb, bir az gödəlmişdi. Üzeyir bəyin ömrünün son günlərin yaşayırdı. Səhiyyə naziri Kübra Fərəcova bəstəkarın ömür-gün yoldaşı Məleykə xanıma tez-tez zəng vurur, işdən çıxanda ona baş çəkirdi. Düz bir il əvvəl Mircəfər Bağırova məktub yazmışdı ki, sizin göstərişiniz əsasında akademik Üzeyir Hacıbəyova konsilium təşkil edilib. Xəstə şəkər diabeti, hiportaniya və ürək astmasından əziyyət çəkir. Akademik Hacıbəyov Xüsusi Müalicə Sanitariya İdarəsinin xəstəxanasına yerləşdiriləcək, orada xüsusi müalicə alacaq və nəzarət ediləcək. Xüsusi müalicəni isə kim aparsa yaxşıdır: erməni Osipyan.

Həmin günlərdə Üzeyir bəyə baş çəkənlərdən biri də Səməd Vurğun idi. Şair yataq otağının açıq qapısından içəri boylanır. Üzeyir bəy əlləri sinəsi üstə çarpaz, maddım-maddım ona baxırdı. Üzünün rəngi qaçmışdı. Şair yatağa yaxınlaşanda xəstə qalxıb ona əl vermək istədi, bacarmadı. Səməd Vurğun ustadın soyuq əllərindən öpür.

- Oğul, könlüm səni necə istəyirdi, biləsən. Görürsən də... Deyəsən, vaxtdır. Sən yaxşı bilərsən, oğul, necə deyib o şair? Köçmək gərək bu dari-fənadan yavaş-yavaş...

Səməd Vurğunun ürəyi dözmür. Diz üstə çöküb Üzeyir bəyin yatağını qucaqlayır, uşaq kimi ağlamağa başlayır. Xəstə titrəyən ipək əlləri ilə onun saçlarını oxşayır.

- Köçmək gərək bu dar fənadan yavaş-yavaş...

Vacib əlavə: yazı Qulam Məmmədlinin “Üzeyir Hacıbəyov. Həyat və yaradıcılığının salnaməsi” kitabı əsasında hazırlanıb. /525.az/

• Qulu Məhərrəmli: "Əleyhimə kampaniya gedəndə bu nüansı qabardırlar" - Müsahibə
• Hadisəyə "Avroviziya" təklifi
• Azərbaycan Vaşinqtonda keçirilən 11-ci Beynəlxalq Qış Sərgisində