Kulis.az “Gözlə məni” bədii filminin təhlilini təqdim edir.

“Gözlə məni” filmini rejissor Kamil Rüstəmbəyov İlyas Əfəndiyevin “Mahnı dağlarda qaldı” pyesinin motivləri əsasında 1980-ci ildə ekranlaşdırılıb.

Süjetə görə hadisələr 1920-ci ilin yaz aylarında əsasən Qarabağda baş verir. Bolşeviklərin fəaliyyətinin güclənməsi, həmçinin müxtəlif siyasi amillər ölkədə yeni qurulmuş Azərbaycan Demokratik Respublikasının mövqeyini getdikcə sarsıdır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Qarabağda Qırmızı Ordu dəstələri yerli qüvvələrlə əlbir olaraq hakimiyyəti əllərinə alır, yeni qayda-qanunlar yaradırlar. Siyasi hadisələrin fonunda isə Qarabağın nüfuzlu bəylərindən biri olan Böyük bəyin (Həsənağa Turabov) ailə dramı təsvir olunur. Yüksək təhsil görmüş Böyük bəy yeganə bacısı Şahnaza (Tamara Yandiyeva) da yaxşı təhsil verib. Arvadı Fəxrəndə (Amaliya Pənahova) ilə nikahından övladı olmadığından onlar meylini Şahnaza salıblar. Fəxrəndə Şahnazın qardaşı oğlu Yunis (Şəmsi Şəmsizadə) ilə ailə qurmasında maraqlıdır. Çünki belə olarsa, Böyük bəyin bütün varidatı qardaşı oğluna qalacaq. Lakin Şahnaz sadə kəndli oğlu Nicatı (Rasim Balayev) sevir. Onların sevgisinə qarşı çıxan Böyük bəy bacısını Bakıya yollayır. Nicat isə bu müddətdə bolşeviklərə qoşulur, sıravi Qırmızı Ordu döyüşçüsündən komissara qədər yüksəlir...

“Gözlə məni” Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının və Azərbaycan Kommunist Partiyasının yaradılmasının 60 illiyinə həsr olunub. Və əlbəttə ki, dövrün siyasi diktəsi ilə dövrün ictimai-siyasi hadisələri birmənalı göstərilib. İlk olaraq bu təhrif Böyük bəy obrazında özünü büruzə verir. Hər nə qədər sovet konyunkturası hakimi mütləq olsa da, milli kinomuzda tamaşaçılar tərəfindən birmənalı qarşılanmayan bəy obrazları vardı. Həsənağa Turabov hələ 1970-ci ildə Tofiq Tağızadənin “Yeddi oğul istərəm” filmində Gəray bəy obrazını oynamışdı. Mənfi obraz kimi göstərilsə də, Gəray bəy əqidəsinə sadiqliyinə görə müəyyən rəğbət hissi yaratmışdı. Eyni şeyi Hüseyn Seyidzadənin 1969-cu ildə ekranlaşdırdığı “Dəli Kür” filminin qəhrəmanı ziddiyyətli Cahandar ağa obrazı haqda da demək olar. Rejissorların yozumundan sezilir ki, onlar bu obrazları yalnız mənfi çalarla göstərmək istəməyiblər. Eyni fikirləri Böyük bəy personajı haqda da demək olar.

Böyük bəy Gəray bəy və Cahandar ağadan fərqli olaraq daha çox siyasiləşmiş, daha dəqiq desək, siyasi şüuru yetkinləşmiş, təhsilli, proqressiv biridir. O, ölkədə baş verən ictimai-siyasi prosesləri həm yaxından izləyir, dostları ilə bu haqda müzakirələr aparır, həm də hadisələrin iştirakçısıdır. Bacısı Şahnaza yüksək təhsil verməsindən, birlikdə müxtəlif mövzularda müzakirələr aparmasından onun qadına yüksək münasibəti bəlli olur. Böyük bəyin başqa cəhətləri də rəğbət doğurur. Bir neçə epizoda diqqət yetirək. Bolşeviklərin işğalı reallaşanda Cabbar bəy (Məlik Dadaşov) Böyük bəyə ölkədən getməyi təklif eləyir. Böyük bəy isə cavabında “Burdan heç yana getməyəcəm. Əgər nəsibim ölümdürsə, qoy olsun. Mən də əcdadlarım kimi burda döyüşdə öləcəm”.

Başqa bir epizodda isə - bu filmin ən dramatik səhnəsidir- Şahnazın həbsxanada Böyük bəylə görüşüdür. Şahnaz komissar olan ərinin qardaşını həbs etdiyini öyrənir. O, ərindən xəbərsiz qardaşıyla görüşür və onlar arasında belə bir dialoq keçir:

- Sən kimsən Şahnaz? Əvvəl qardaşını satdın, indi ərini, sonra kimi satacaqsan?

- Yəqin ki, özümü...

Böyük bəy qətiyyətlə bacısının həbsdən qaçmaq təklifindən imtina eləyir, bunu özünə yaraşdırmır. Lakin növbəti epizodda biz digər personajların dilindən xəbər tuturuq ki, (rejissor Böyük bəyin fikrindən dönməsi və qaçması səhnəsini vizuallaşdırmayıb) Böyük bəy qaçaraq İrana keçmək istəyir. Yəni rejissor Böyük bəyin sonadək öz əqidəsinə sadiq qalmasına, tamaşaçı gözündə prinsipial adam kimi yüksəlməsinə imkan vermir, onu necəsə əzməyə çalışır. Bayaq da dediyim kimi, bu, rejissorun yox, sovet konyunkturasının tələbi idi. Lakin məsələ başqadır. Rejissor ya situasiyalara bəraət verə bilmədiyindən, ya montaj səbəbindən hansısa kadrların hekayədə yer almadığından ciddi boşluqlar nəzərə çarpır. Əvvəlki fikirlərində qətiyyətli görünən Böyük bəyin sonra birdən-birə niyə və necə, hansı şəraitdə öz fikrini dəyişməsi prosesi, və ya belə demək mümkünsə onun özüylə mübarizəsi göstərilmir. Nəticədə isə süjetdə dramaturji yarımçıqlıq yaranır. Belə yarımçıq, natamam məqamlar digər səhnələrdə də var. Nicatın sadə kəndlidən mübariz bolşevikə çevrilmə, dəyişilmə prosesini demək olar ki, görmürük. Və süjetdə bu qədər əks mövqe, kolliziya olmasına rəğmən fikir toqquşmaları, tərəflərin mübarizəsi, həmçinin Gəray bəyin, qaçaq Bahadurun (Həsən Məmmədov) ölüm səhnələri emosional baxımdan səthi işlənib. Şahnazın dramı da yarımçıqdır, onun taleyinin aydın olmamasının açıq final kimi qəbul etmək olar, lakin açıq finala gətirmək üçün vizual bəraət olmalıydı.

Filmdə çox motivi qabardılır: Nicat-Şahnaz xətti, Şahnazın ailəsi ilə konflikti, bolşeviklərin fəaliyyəti, sinfi mübarizə, ingilislərin ağalığı, və s. Bəzi rejissorlarımız kimi Kamil Rüstəmbəyov da belə vacib materialı ümumiləşdirə, dərinləşdirə bilməyib. Bu, həm də ssenaristlərin (Elçin, Elqa Lindina) günahıdır ki, mövzuları yığcamlaşdıra bilmədiklərindən, ana xətt kimi nəyin vurğulanması aydın deyil. Halbuki, əsas süjet xəttini misalçün, Şahnaz-Böyük bəy-Nicat konflikti üzərində qurmaq olardı. Əslində “Gözlə məni” bu gün də kinomuz üçün əla materialdır və dövrün çox problemlərini burda aktuallaşdırmaq olar. Üstəlik, söhbət həm də Qarabağdan gedirsə...

“Mahnı dağlarda qaldı” pyesi hələ ekranlaşdırılmazdan öncə Milli Dram Teatrında səhnələşdirilmişdi. Teatr versiyasında Şahnazı Amaliya Pənahova, Nicatı Əlabbas Qədirov oynayıb. Kamil Rüstəmbəyov Amaliya Pənahovanı “Unuda bilmirəm” tamaşasında görəndən sonra Fəxrəndə obrazına dəvət eləyib.

Filmin sonunda Fəxrəndənin ərinin ardınca çaya girməsi səhnəsində doğrudan da Amaliya Pənahovanı çay aparıbmış. Gözlənilməz vəziyyət yaradıcı heyəti qorxutsa da, aktrisa xilas olunub.

Çəkiliş vaxtı Kamil Rüstəmbəyov xəstələndiyindən onu filmin ikinci rejissoru Əbdül Mahmudov əvəz eləyib. Meşə çəkilişlərini də Əbdül Mahmudov aparıb. Böyük bəyin malikanəsinin çəkilişi Şüvəlanda, dağ, meşə səhnələri Qubada, interyer çəkilişləri isə pavilyonda baş tutub.

• "İslamın ilahi bir din olduğunu tamamilə rədd etmişdim..." - O niyə İslamdan imtina etmişdi?
• Bugünkü yazıçıların çoxu unudulacaq... - Zorən ədəbiyyat tarixində qalmaq mümkündürmü?
• Məhəmməd Füzulinin 530 illik yubileyi qeyd edilib