Orxan Pamukun qağayılar haqda bir essesi var. Onu həmişə örnək olaraq qəbul edirəm. Məsələ olduqca sadədir. Bir qağayı dayanıb və yağış yağır. Başlayırsan yazmağa. Sənətkarlıq belə adi məqamlarda üzə çıxır.
Bir də heç nədən – nə qağayısız, nə yağışsız, yəni dış dünya olmadan möcüzələr yaratmaq sənəti var. Misal üçün, Füzulinin şeirləri bu qəbildəndir. Təsvir-filan yoxdur, lakin möcüzə var!
Bəzən söz ilkinliyindən çox-çox uzaq mənalar daşıyır.
Söz özü özünə məəttəl qalır.
Bir maraqlı misal deyəcəm.
Bilməz idim bilmək ağzın sirrini düşvar imiş
Ağzını derlərdi yox, dediklərincə var imiş
Yada saldığım bu beytdə, göründüyü kimi, bircə “Var” sözü işlədilib. Bunu ona görə qeyd etdim ki, biz bu mətləbə qayıdacağıq.
İrfan sorur: Quran səmavi kitabdırmı?
Şəriət cavab verir: Əlbəttə!
İrfan bir də sorur: Səsmi gəldi?
Şəriət təkidlidir: Hə!
İrfan: Bir ağızmı var hardasa?
Şəriət: Asılsın, kəsilsin, şaqqalansın!
İrfan: Tələsməyin! Ağız heç insanda da yoxdur.
Doğrudan ağzımız varmı? Bir insanın ağzını əməliyyatla götürə bilərlərmi? Bəlkə ağız dil, diş, dodaqdan ibarətdir?
Xeyir!
Ağız boşluğu deyilən bir anlayış vardır. Ağız boşluqdur, yoxluqdur.
Söz bu boşluqdan izhara gəldiyi kimi, səma boşluğundan da izhara gələ bilir.
Sözə ona görə sirri-dəhan deyirlər.
Ağız sirri yəni...
Füzuli deyir ki, əvvəllər ağız sirrini bilməyin çətin olduğunu bilməzdim, sonra dedilər, ağız yoxdur, necə demişdirlərsə o cür də VAR imiş!
Demək, bayaqdan altını cızdığımız VAR sözü burda özünün əks mənasında işlənir. Ağzın yoxluğunu ifadə edir.
Lakin ağız həm də var axı!
Ağız VAR sözünün içindəki YOX qədər var!
Və təbii ki, YOX-un içindəki VAR qədər.
Bir də nazimhikmətvari rasional həlli var bu cür mətləblərin. Yəni heç bir irfani əhvalı, poetik məcazı yada salmadan möcüzə düzələ bilir.
Daha bir misalla fikrimin jalüzünü endirəcəm. Bu dəfə türkiyəli şair Sunay Akından olacaq sitat. “Corab qoxusu” adlı şeirini yazacam indi. Amma əvvəlcə bir-iki kəlmə...
Corab qoxusu deyən kimi burnumuz qıcıqlanır, bu cür qeyri-estetik söz birləşməsindən necə söhbət salmaq olar deyə acığımız da tutur. İşə baxın ki, bax elə indi corab qoxusu bizi inanılmaz bədii səciyyəyə çatdıracaq.
Ayaqlarını itirən qazi
Tərəddüd etmədən dəyişər
Bütün medallarını corab qoxusuna
Sözün mənası yoxdur, müəllifi vardır!
