Hər şey dəyişir.

Heç nə dəyişmir.

Dilemma.

Hansı daha doğrudur? Doğru olanı dəyişməz dəyişkənlikdir. Dəyişməz dəyişkənlik sıfırla bildirilir. Bütün proseslər, dəyişmələr, hadisələr, eyləmlər sıfır adlı bir orbit daxilində gerçəkləşir.

Sıfır hər zaman orbiti – qayıdıb özünə bitişən yolu (quyruğunu dişləşən əjdəha sıfır variantıdır) – eyhamlaşdırır. Səma cismlərinin cızdığı marşrutların hamısı sıfır konfiqurasiyasındadır.

Sıfır yoxluq deyil; sıfır varlıq da deyil: yoxluqla varlığın səth-sərhəd təmasıdır. Hüdud və sonsuzluq sıfırda görüşür. Kainat boşluqdur. Boşluğun kəsimini sıfır rəqəmi şəkilləndirir.

Qədim hind fəlsəfəsində sıfra “sunya” (“şunya”), yəni “boş” deyilirdi. Sıfır boşluğun dopusudur; daha doğrusu, sıfır boşluqla doludur. Sıfır mövcudiyyətin simvoludur: həm yumurtanı işarələyir, həm də ölüm ilgəyini xatırladır. İn və yan birləşəndə sıfır olur. Sıfır həyat və ölüm birgəliyidir. Əgər kainat boşluqdursa, boşluq sıfırdırsa, onda demək, kainat da sıfırdır.

Qara dəlik bu sıfır-kainatın boynuna ölüm ilgəyi kimi atılmış və ya bir sıfra keçirilmiş digər bir sıfırdır. Astrofizik və filosoflar əmindirlər ki, əgər qara dəliklər mövcudsa, ağ dəliklərin mövcudluğu da labüddür (Bhaqavan Şri Racniş. “Hurlanma dışında”, M., 1994). Qara dəliklər onların cazibə dairələrinə düşmüş ulduzları, planetləri, meteoritləri udan (yunan mifologiyasından yadınıza düşürmü öz övladlarını yeyən Xronos?) bətnlərdir, ağ dəliklər – doğan bətnlər.

Bətn – dəlik həmişə sıfırdır. Körpə də dünyaya sıfrın içindən gəlir, qara dəlikdən gəlir: sonra sıfır yox olur, amma uşaq qalır və başlayır sıfır marşrutu ilə yol getməyə.

Buddaçılığın Mahayana (“böyük araba”) məktəbində şunyata “mən”sizlikdir, eqodan qurtuluşdur, için çölə, çölün də içə maksimal proyeksiyasıdır: yəni ideal sıfırlanma nöqtəsidir, harada ki “nə üçün?”, “nə olsun?”, “nəyə görə?” sualları tamamən mənasızlaşır. Sufidən soruşmurlar ki, təsəvvüf nədir. Sual olmayan yerdə cavab da olmur. Sıfır sual və caavbların mənasızlaşma nöqtəsidir: müdriklik zirvəsidir.

Biz sıfırdan çıxmış sıfır adamlarıq. Heç nəyik, amma kainatın güzgüsüyük. Məsələ bu ki, güzgü də sıfırdır və dəyişkən dəyişməzlikdir.

İnsan ölənəcən yumurtavari auranın – sıfrın içindədir. Elə ki bu sıfır itir, buxarlanır; insan ölür. Hind fəlsəfəsində hər şey qaranlığa düşüb nöqtələnmiş işığın böyüməsindən və yumurtaya – sıfra çevrilməsindən yaranır. Bugün Yerin kürə yox, səth-nimçə olduğunu isbatlayanların versiyasında Yer sanki sındırılmış yumurtanın üst qabığı ilə örtülü bir sfera içindədir və bizim bu günə qədər mövcud kosmos təsəvvürümüz feyklər (saxta və yapmacıq şeylər) əsasında formalaşdırılıbmış. Yəni müasir elm yenidən geriyə mifə doğru və miflərin doğruluğuna doğru addımlamaqda.

Gərçi hər şey dəyişkən dəyişməzlik içindədirsə, deməli, hər şey təkrardır. Proqresdən reqresi çıxanda cavab sıfır eləyir. Spiralvari (spiral sıfırların dinamikasından başqa bir şey deyil) inkişaf proqressiv reqressiyadır, ya da əksinə: reqressiv proqresdir. Hər şey dəyişir, irəliləyişsə yoxdur. Ola da bilməz: çünki səth-nimçənin kənarları buzlaqlarla çəpərlənib və bu çəpərlərdən o yana kosmik uçurumdur.

Düşüncə kainat boydadır: kainat necədirsə, düşüncəmiz də elədir. Nə qədər qəfil və fantastik səslənsə də deyəcəyəm: düşüncənin dominantı sıfırdır. İnsan bütün ömrü boyu sıfırdan böyüyüb bir olmaq, birə çevrilmək niyyətilə sıfrı doldurur. Amma bica. Çünki 1 (tək, vahid) artıq Allahdır. Ona görə də insan meditasiyanı bulur yenidən əvvəlki o boş sıfra dönmək üçün. Məhz bu dönən insan heç havaxt tanrı, yəni bir ola bilməyəcəyini bilən kamil insandır (əl-insan-il-əl-kamil).

Kamil insan həmişə boş sıfır kimidir. Ol səbəbdən Çin filosofu Lao-çsı hesab eləyirdi ki, müqəddəs müdrik təbiətə ram olub heç nəyi dəyişmədən olmağa çalışır. İnsan yaşamağı fikirləşəndə, niyyət eləyəndə, eyləmçilikdə bulunanda iddia ortaya qoyur, tələb, şərt irəli sürür, arzulamağa başlayır, aqressivləşir. Dao fəlsəfəsinin “Ü-vey” prinsipi sıfırda olmağı, sıfırda rahatlanmağı, hər hansı bir eyləmlə sıfrın sakitliyini, harmoniyasını pozmamağı məsləhət bilir.

Rəqəmlərin hamısı sıfrın içində uşaq ana bətnində uyuyan kimi uyuyur. 6 ilə 9-u tərs çevirib üst-üstə qoyanda 0 alınır: harmoniya və nirvana. 8 sıfıriçi sonsuzluqdur, iki sıfrın təmasıdır: sıfıriçi hərəkət dinamikasını cızır, eyləm yollarını göstərir. 3 şaqullə paralanmış 8-dir: sındırılmış yumurtadır: mahiyyəti aşkarlayır. 1 sıfrın tənbölənidir: sıfrın içindən keçir, idealı nümayiş etdirir. 2, 4, 5, 7 sıfra qarşı mümkünsüz dirənişi, mümkünsüz üsyanı, çoxluqların sıfırdan mümkünsüz qopma cəhdini sərgiləyir: yəni heç bir halda sıfır dışına adlaya bilməyəcəksən; mahiyyətdə, mətriksdə 0 dayanıb. Qısası, sıfır kosmosun insan beyninə proyeksiya etdiyi ən universal formadır və bu formanın içində həyat deyilən şey gizlənib.

Orta əsrlərdən üzü bəri əbəs demirdilər ki, insan aləmi-səğirdir, yəni kiçik aləmdir, kosmosun modelidir. Kosmosda isə dominant sıfırdır: kosmos sıfırla oluşur. Ona görə də mədəniyyət sıfırlanmış keçmişlərin (hər keçmiş özündən sonra bir mədəniyyət qoyub gedib!) tabağıdır və bəşər övladı bu tabağı daim başının üstündə daşımağa borcludur. Həqiqətdə isə onu sonacan nə daşımaq olur, nə tullamaq. Çünki Homerdən üzü bu yana məlum mədəni təcrübəni (içi elmi-nəzəri və bədii-fəlsəfi ədəbiyyat qarışıq) bir yerə toplasaq, Everest kölgədə qalar. Everesti tabağa qoyub baş üstündə gəzdirmək mümkünmü? Mən insan olmaq üçün nə qədər bilməliyəm? Bəs nə qədər öyrənməliyəm? Bilmək öyrənməkdirmi? Bilmək passivdədir, öyrənmək – aktivdə. Bilmək mediativdir: öyrənməkdə bir eyləmçilik var. Bilginin eyləmləşməsi öyrənməkdir. Hərçənd nə bilgilər qurtarır, nə qaydalar tükənir, nə də öyrənməyin sonu var: hər şey bir ömrə heç cür sığışmır; min bir ömrün olmuş olsa belə, yenə yetmir.

Lakin və bir də lakin…

Heç nə sıfırdan artıq ola bilməyəcək.

Heç nə sıfırdan əskik ola bilməyəcək.

Hər bir insan hər dəfə sıfırdan başlayır yaşamağa və heç nəyə vaxt çatdırmır. Axırda isə bu qənaətə gəlir ki, hər şey mənasızdır. Amma başa düşmür ki, mənasız onun yaratdığı mədəniyyətdir. Ona görə mənasızdır ki, mədəniyyət öz-özünə verilən sualları cavablandırılmaq təcrübəsinin toplusudur. Suallar bizim ağlımızdır, cavablar – emosiyalarımız. Bizim bilgilərimizsə zibildir (bax: Bhaqavan Şri Racniş. Göstərilən əsəri, s. 38). Ağıllar müxtəlif, emosiyalar fərqli, bilgilər güman həddində.

Çünki insan həqiqəti bilmir, gümanlara əsasən bilgi istehsal edir. Bilgi ehtimaldır, həqiqət yox. Təbiətdə hazır şəkildə bilgi olmur. Bilgi istehsalçısı yalnız insandır. Bilgi efemerdir: qazanılır, əldə edilir, yığılır, qalaqlanır zibil kimi, sonra zibil kimi də yandırılır və itirilir. Bilgi istehsal olunur və mədəniyyət vasitəsilə nəsildən nəslə ötürülür.

Mədəniyyət insan üçün əlavə yaddaşdır. İnsan ona instinktiv lazım olanı heç zaman unutmur, başqa hər şeyi unudur. Unutmayasan deyə, yazırsan. Nəyi ki ununtmayacağına əminsən, onu yazmırsan. Mədəniyyət gümanlar fundamentində qurulmuş sistemdir. Mədəniyyətdə fiksə olunmuş dünya heç də dünya özü deyil, dünya təsəvvürüdür; o təsəvvürdə ki hər şey mənaya, mənanın aşkarlanmasına və dərk edilməsinə fokuslanıb.

Təbiətdə isə bütün mənalar və mənasızlıqlar sıfrın içinə yığılıb: orada nə məna var, nə mənasızlıq. İnsan öz təsəvvüründə dünya ilə bağlı tapdığı mənaları mədəniyyətə “yükləyir”, mədəniyyət boyunbağısında işarə kimi sapa düzür. Hətta bütün canlılar belə müəyyən işarə-bildiricilər sistemi, yəni qoxularla, rənglərlə, davranışlarla semiotikləşən ünsiyyət şəbəkəsi qurub təbiətdə yaşayırlar. Bu “instinktlər mədəniyyəti” onların bədənində proqramlaşdırılıb.

Mədəniyyət yaşamaq üçün şərt. Mədəniyyət mübah məcburiyyət. Mədəniyyət xislətə geydirilmiş buruntaq. Mədəniyyət vuruşmamaq haqqında insanların əldə etdiyi ən ali qeyri-rəsmi bir saziş. Buna rəğmən insan daim vuruşur: müharibə də daim var. Xislətə yazılanı və ya xislətdə olanı mədəniyyət poza bilmir. İnsan mədəniyyətdə yaşayır və bu yaşamın sürəsini uzatmaq üçün təbiəti davamlı istismar edir. Elə bunun ucbatından insanlıq susub, dişlərini-dişlərinə qısıb mədəniyyəti, bütün məna və mənasızlıqları ilə birlikdə apokalipsisə qədər başının üstündə daşımağa razı və məhkum. İnsan bunu öyrənmək, anlamaq, əzbərləmək əziyyətinə ona görə qatlaşır ki, ehtiyatlanır: ehtiyatlanır ki, mədəniyyət tarixindən nəyisə itirmək, unutmaq onun üçün min bir yeni problem və bəlalar törədə bilər. İnsan mədəniyyəti yarada-yarada özünün var olduğunu özünə sübut edir. Mədəniyyət insanın yox olmaq, sıfır olmaq qorxusuna qarşı bir dirənişdir.

Nə qədər ki, insan yaşayır, qəribədir, təbiətə yox, məhz mədəniyyətə güvənib yaşayır. Hətta ölünü də təbiətə mədəniyyətlə yola salırlar. Dəfn ritualdır, ayinlər, inanclar zənciridir. Mədəniyyət meyitdən də əl çəklmir. Hətta mədəniyyət insanın o biri dünyasına da müdaxilə eləyib oranı sahmanlamağa çalışır. Çünki mədəniyyət insanı sıfır dışına çıxarıb şəxsləndirir, onu “mən”ləşdirir. Ol səbəbdən insan sıfır olub torpağa, havaya, suya, oda qarışmaqla heç cür barışmaq istəmir. Barışmaq istəmir ki, ölümlə mədəniyyət də qurtarır…

Əgər mənim məqaləmin sıfrı xatırladan isti təndir çörəyi qədər dəyəri olsaydı… Xoşbəxtlikdən danışmağına dəyərmi? /sim-sim.az/

• Hər kədər bir kamillik pilləsidir - Heyrət haqqında fəlsəfi esse
• Musiqili Teatr beynəlxalq festivaldan uğurla qayıtdı
• Tanınmış xanəndə vəfat etdi