LAYİHƏ: Bizə yalan söylədilər
“Baxın! Baxın! Yaxşı baxın! Diqqәtnәn baxın! Sizin tarixlәrinizin kitabında bu, qan ilә yazılmış bir sәhifәdir. Sizdәn sonra gәlәnlәr bu səhifəni görəndə sizi yada salıb deyəcək: Tfu sizin üzünüzə!”
Kefli İsgəndərin monoloqundan seçdiyim bu hissə çox yerdə istifadə oluna bilər.
Zira bu ağrılı ittihamlar bizə çox yerdə verilə bilərdi.
Söz yox ki, Mirzə Cəlilə İsgəndərin dilindən bu dəhşətli ittiham aktını yazdıran ağrıların biri də yaxın dostu, böyük şair Mirzə Ələkbər Sabirin ölümü və ölümündən sonra onun kitabının çap edilməsi yolunda çəkilmiş böyük əziyyətlər idi.
Sabirin ölümündən qısa bir zaman sonra qələmə alınan bu monoloqu yazdıran ağrıların birindən danışacağıq.
- Sabirin kitabı nəyə görə onun ölümündən sonra çap edildi?
- Kitabın çapı üçün yığılan ianəyə kimlər nə qədər pul verdi?
- İanəyə ilk dəstək olan kim oldu?
- Milyonçular şəhərində nəyə görə pul qəpik-qəpik yığıldı?
- Erməni müəllimlərinin rolu nədən ibarətdir?
Sağlığında çıxmayan kitab...
Məlum olduğu kimi Sabir çox kasıb bir həyat yaşamışdı. Sabun bişirib satmaqla ailəsini dolandıran şair Şamaxı kimi mühafizəkar bir mühitdə etiraz səsini yüksək poetik istedadla qaldırmağı da bacarmışdır.
Sabir firavan yaşasaydı uzun ömür sürə bilərdi. Lakin Bakıdakı harın milyonerlər aşnalarına xərclədikləri min-min manatların bir manatını da ona qıymadılar. Sabirin müalicə xərclərini isə bir xanım, Mirzə Cəlilin həyat yoldaşı Həmidə xanım Məmmədquluzadə öz üzərinə götürdü.
Sağlığında kitabını görmək ona qismət olmamışdı. Bu barədə Seyid Hüseynin xatirələrində oxuyuruq.
Seyid Hüseyn bir gün Sabirin qolunda qovluq onun yanına gəldiyini deyir. Şair Seyid Hüseyndən xahiş edir ki, qovluqdakı şeirlərə baxsın, bu şeirlərdən ibarət olan kitabın qiymətini şairə desin.
Seyid Hüseyn 400 manatdan artıq bir məbləğ hesablayır. Amma Sabirə 300 manat deyir. Sabirin isə bu qədər pulu olmur. Bu pulu toplamaq üçün onun əqidə dostları çox əziyyət çəkəcəkdilər...
Pul həsrətində
Sabirin müalicəsi üçün yığılan ianələrin özü ayrıca bir yazı mövzusudur. Bura girməyək. Sabiri xilas etmək mümkün olmadı. 1911-ci ilin 12 iyulunda şair gözlərini yumdu.
Onun ölümü münasibəti ilə mətbuatda xeyli məqalə çap edildi. Məqalələrdə Sabirin şair kimi roluna toxunulurdu. Lakin onları birləşdirən yeganə məqam bu deyildi: Müəlliflər bir ağızdan Sabirin kitabının çıxması zərurətindən danışırdılar.
Pul isə yox idi. Onu toplamaq üçün ianəyə başlandı. Xalqa çağırışlarda “Kaspi”, “Yeni İrşad” qəzeti fəallıq edirdi. Hətta rusdilli “Bakı” qəzeti də aksiyaya qoşulmuşdu.
Bu çağırışlara ilk səs verən bir qadın oldu-Sara xanım Vəzirzadə. II Qız məktəbinin direktoru olan bu xanım məşhur dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun qızı idi. O öz maaşından beş manat Sabir üçün verdi.
Bununla belə uzun müddət kassada cəmi beş manat vardı. Sara xanımın beş manatı.
Qəzetlər dalbadal çağırışlar edirdi. Bakı milyonçularından səs çıxmırdı. Çağırış məqalələrinin tonu da müxtəlif idi: Kimi sərt yazırdı, kimisə xahiş edirdi, kimisi izah. Lakin getdikcə ton sərtləşirdi. Pul isə gəlmirdi.
Əlifba kitabından 15 manat
Bu çağırışlar uzun müddət cavabsız qaldı. Tezliklə məktəblər üçün 3 dərslik çap edildi. Dərslik müəllifləri öz qonorarlarından 15 manatı Sabirin kitabı üçün ayırdılar.
Yeddi müəllif arasında üç yazıçı vardı: Süleyman Sani Axundov, Abbas Səhhət və Abdulla Şaiq.
1911-ci il başa çatanda cəmi 20 manat pul vardı. Sabirin ildönümünə qədər kitabı çap etdirmək arzusunda idilər.
1912-ci ilin başlarında Abdulla Şaiq “Nicat” qəzetində bir məqalə yazdı. Həmin məqalədə yenə çağırış notları vardı.
Lakin məqalənin bir məqamı dövrün məşhur mollanəsrəddinçi şairi Əliqulu Qəmküsarın eyni problem ətrafındakı yazdığı məqalənin ana fikri ilə səsləşirdi.
Şaiq “sərvət sahiblərinə” ümid olmamağı, bu cür böyük bir işin xalqın dəstəyi ilə görülməsinin vacibliyini yazırdı.
Şaiq sərvət sahiblərinə ümid olmamaqda çox haqlıydı, çünki sərvət sahiblərinin qumar məclisinə min manatla gedən adamları ora qoymazdılar, çünki bu məclislər üçün min manat heç bir şey idi.
Nəhayət erməni məsələsi
Dilican o zamanlar sevimli istirahət yerlərindən biri idi. Müəllimlər adətən burda istirahət edirdilər.
O zamanın böyük yaradıcılıq enerjisi, tükənməz entuziazmı ilə seçilən müəllimlər tətil vaxtı müxtəlif əsərləri tamaşaya qoyaraq özləri də oynayar, yığılan pulu xeyriyyə məqsədləri üçün istifadə edərdilər. Bu, bir ənənə idi.
1920-ci ilin 20 iyulunda azərbaycanlı və erməni müəllimlər Sabirin kitabı üçün iki əsəri tamaşaya qoyub oynadılar. Tamaşaya qoyulan əsərlərin ilki erməni dramaturqu Qabriyel Sundukyanın “Axşamın səbri xeyir olar” adlı dramı idi.
Dramı isə məşhur inqilabçı və müəllim Sultan Məcid Qənizadə təbdil etmişdi. Təbdil əsərin yer, insan adlarının dəyişdirilərək milliləşdirilməsidir.
Tamaşaya qoyulan ikinci dram əsəri isə Vasaq Mədətov Nəzminin “Qırt-qırt” dramı idi.
Rolları isə Azərbaycanlı müəllimlər və Tiflisdəki erməni truppasının üzvləri olan bir aktyor və bir aktrisa oynamışdı. Truppa üzvləri öz çıxışlarına görə qonorar da almışdılar.
Tamaşalardan sonra isə şagirdlərin ifasında Sabirin şeirlərini dinlənmişdi. Bu barədə Bakı, Tiflis və Yerevan mətbuatında çoxlu məqalələr dərc edilmişdi.
Lakin heç bir mənbədə ermənilərin Sabirin xalqımızı tənqid etməsinə pul verməsi haqqında bir məlumat yoxdur. Elə olsaydı belə Sabirə son dərəcə sədaqətli olan dostları bu yardımı qəbul etməzdi.
Tamaşada ianələr də toplandı. İanə verənlərin əksəri Azərbaycanlı müəllimlərdi:
Qiyasbəyov, Kərbəlayev, Yeqanov, Tumanyans. Kalantarov-5 manat; Arutyunov, vəkil Xocayev, həkim Məliknubarov, Paralov, Axundov, Muradov, Dilbazov, Qiyasbəyov-3 manat və Oqanov 2 manat 50 qəpik.
İanə və tamaşalardan bir yerdə 179 manat 75 qəpik toplandı. Teatr salonuna, musiqiçilərə, aktyorlara və başqa xərclər çıxılandan sonra 98 manat 19 qəpik “Kaspi” qəzetinə göndərildi.
Və yarımçıq olsa belə kitab
Beləliklə, yığılan məbləğ 120 manata çatdı. Hələ çox pul lazım idi. Sabirin ildönümünə qədər kitabı çap etmək arzusu baş tutmadı. Çağırışlar isə davam edirdi...
Sentyabr ayında “Kaspi” qəzetində bir Şamaxı dövlətlisinin yardım vədi haqqında yazıldı.
Sonrakı xəbərdə isə naşirlərin sərəncamında 200 manat olması barədə məlumat vardı. Kitab üçün isə 500 manata qədər pul lazım idi.
Buna görə naşirlər Sabirin əsərlərinin bir hissəsini çap etmək qərarına gəldilər. Külliyyatı çap etmək üçün pul heç cür yığılmayacaqdı. 1912-ci ildə kitab çap edildi. Kitabda Sabirin 110 satirası yerləşdirilmişdi.
Kitabın əvvəlində Mahmudbəyovun kiçik müqəddiməsi, Sabirin Abbas Səhhət tərəfindən yazılmış kiçik tərcümeyi-halı verilmişdi.
Bu günlərdə ermənilərin Sabirin “Qorxuram” şeirinə görə onun kitabını çap etmələri haqqında deyilənlər isə konyukturaçı professorun növbəti yalanıydı.
Məqalə hazırlanarkən professor Abbas Zamanovun 1973-cü ildə çap edilmiş “Sabir və müasirləri” kitabından geniş şəkildə istifadə edilmişdir.
Layihənin digər yazıları
