Kulis.az britaniyalı yazıçı Roald Dahlın hekayələri haqqında Mirmehdi Ağaoğlunun "Məşhur uşaq yazıçısının qəddar dünyası" adlı yazısını təqdim edir.
Düzdür, britaniyalı yazıçı Roald Dahl uşaq ədəbiyyatı müəllifi kimi tanınır, ancaq böyüklər üçün də hekayələr yazıb.
Uşaqlar üçün yazdığı əsərlərlə tanış olmasam da, böyüklər üçün yazdıqları qəddarlıq, zorakılıq, amansızlıqla zəngindir.
Təəccüblüdür, bir qəlb necə belə ziddiyyətli ola bilər? Necə ola bilər ki, bəzi əsərlərində mərhəmətli, bəzi əsərlərində qəddar olasan?! İnanılmazdır!
Dahlın “Öpdüm səni” kitabındakı hekayələrin çoxu ailə-məişət mövzusundadır. Sakit, küysüz... Deyərsən, bu hekayələrdə hadisə yoxdur:
“Pansionatçı qadın”, “Vaizin zövqü”, “Dünya çempionu”, “Yaradılış və fəlakət”, “Biksbi xanım və polkovnikin mantosu”, “Donuz” – və qəfil oxucunu heyrətləndirən o məşum hadisə baş verir.
Dahlın qadın obrazları əsasən, maskulin təzyiqin qurbanları, ər avtoritarizmindən əziyyət çəkmiş həyat yoldaşlarıdır. Onlar buxovdan xilas olunca sevinirlər, yas tutmaq əvəzinə, bayram edirlər. Yox, yox, buxov, avtoritarizm deyəndə qadına şiddəti nəzərdə tutmuram.
Söhbət kişinin çətin xarakterindən, konservatizmdən gedir.
“Uilyam və Meri” hekayəsinin əsas qəhrəmanı Uilyam arvadına siqaret çəkməyə icazə vermir. Yumşaq desək, Uilyam həmişə müdaxilə edir.
Bir gün yaşlı Perl xanım yenicə vəfat etmiş əri Uilyamın adından məktub alır.
Məktubda bildirilir ki, o, beyninin elmi-tədqiqat məqsədləri ilə istifadəsinə razılıq veribmiş. Bundan sonra onun beyni əbədi yaşayacaq. Cərrah Perlə bildirir ki, əməliyyat uğurlu keçib, xüsusi qaydada saxlanılan beyin tam aktivdir, ətraf-mühiti dərk edir.
Bu vaxt qadın siqaret yandırır, ancaq ərinin beyni bir növ, onun əməlinə reaksiya verir. Həkim, beyni müayinə edir: “Yəqin yoldaşınızın xoşuna gəlmədi...”
“Bəli, o mənə icazə vermirdi...”
Bu söhbətdən sonra Perl xanım fikrini dəyişir, - ərinin beynini həkimdən alır.
Onu gətirib evin salonuna qoyur və hər gün qarşısında siqaret çəkir, beləcə illərin qisasını alır.
Dahl bu hekayədə fantastika ilə sadə məişət mövzusunu ustaca birləşdirib. Hekayənin strukturu elə qurulub ki, bu cür əks sonluqla bitəcəyini güman etmirsən. Düşünürsən, hekayə insanın əbədi yaşamaq cəhdləri barədədir. Ancaq böyük elmi təcrübə, insanın əbədi yaşayış çırpıntıları bir qadının ərindən qisası ilə yekunlaşır.
“Göy üzünə çıxan yol” hekayəsinin qəhrəmanı Foster xanım da ərindən özünəməxsus qisas alır. Yaşlı qadının qatara, gəmiyə, təyyarəyə, teatra gecikmək qorxusu var.
Zamanla onun qorxuları xəstəliyə çevrilib: Şübhə yarandımı, gözləri səyriməyə başlayır.
Bu dəfə Perl xanım Nyu-Yorkdan Parisə, - nəvələrinin yanına uçmalıdır. Təyyarənin qalxmağına lap az qalıb, lakin astagəl həyat yoldaşı onu gecikdirir...
Xoşbəxtlikdən uçuş təxirə salınır. O, sabah təzədən qorxularıyla rastlaşmamaq üçün evə qayıtmaq istəmir, ancaq hava limanındakı hoteldə gecələmək də yaşlı qadın üçün çətindir.
Səhəri gün aeroporta tək getmək istəyir, di gəl, əri inadından əl çəkmir, üstəlik, qızına aldığı darağı unudur, taksidən düşüb evə qayıdır.
Foster əri düşəndən sonra görür ki, hədiyyə arxa oturacağın üstündədir. Əvvəl ərinin dalınca sürücünü göndərmək istəyir, sonra fikrini dəyişir. Evin qapısını açmaq istəyəndə içəridən qəribə səslər eşidir. Sakitcə qayıdır, sürücüdən xahiş edir ki, onu təcili hava limanına aparsın.
Altı həftədən sonra qayıdan qadın ərinin liftdə çürüyən meyidini çıxarmaq üçün təmirçiyə zəng vurur.
Ər və arvad müansibətlərindən bəhs edən digər maraqlı hekayə isə “Biksbi xanım və polkovnikin mantosu”dur. Hekayənin əsas mövzusu xəyanətdir. Biksbi xanım illərdir hər həftənin cümə axşamı günü qonşu şəhərdəki xalasına baş çəkmək bəhanəsiylə evdən çıxıb məşuqəsi ilə görüşür. Axırıncı görüşdə məşuqu ona bahalı xəz manto hədiyyə edir.
“Hədiyyəni evə necə gətirsin ki, əri şübhələnməsin?” - Biksbi xanım fikirləşir...
Və iti qadın zəkasını işə salaraq çıxış yolu tapır. Bahalı mantonu 50 dollar qarşılığında lombarda qoyub imzasız talon alır. Ərinə də deyir ki, talonu yerdən tapıb.
Görəsən, bu talonun yerinə lombarda nə qoyulubmuş?! – Əriylə oynamağa başlayır...
Hiyləgər qadının istəyi reallaşsa da, diş həkimi olan əri oyunu pozur: “Talonu lombarda qaytaracam və o hədiyyəni sənə özüm verəcəm!”
Səbirsiz qadın səhəri gün ərinin iş yerinə yollanır. Əri ona xəzdən atqılıq verir: “Bu da bahalıdır, amma təbii ki, manto qədər deyil.” Qadın yalandan gülümsəyir, guya sevinir, ancaq lombarddakı qadının ağzının payını vermək üçün tələsir.
Dəhlizdə nə görsə yaxşıdır: ərinin köməkçisinin əynində məşuqunun ona verdiyi xəz manto.
Qara yumorla yoğrulmuş, sakit, novellavari sonluqla bitən hekayələrin ovqatı uzun müddət oxucunu tərk etmir. Onun qəhrəmanları adi, gündəlik həyat şərtlərinin içində itib-batan, komik, ağlasığmaz situasiyaya düşən personajlardır. Məsələn, “Fateh Edvard” hekayəsinin qəhrəmanı Luiza evə gələn pişiyi bəstəkar Litsin ruhu hesab edir. Əri əvvəl elə bilir qadın zarafat edir, sonra onun həqiqətən öz dediyinə inandığının şahidi olur və hər vəchlə onu düşdüyü bu “axmaq” durumdan xilas etmək istəyir.
Göründüyü kimi, Dahl obrazlarını dərin yaralar açan situasiyalara salmır, onları yüngül, məzəli mühitdə sınayır.
Vaiz adı ilə şəhər kənarında ucuz qiymətə bahalı, əntiq mebellər alan “Vaizin zövqü” hekayəsinin qəhrəmanı dəllal Boggis isə özü traki-komik vəziyyətə düşür. O, satıcıya qədim mebelin istifadəyə yararsız olduğunu, onu odun kimi ala biləcəyini deyir. Razılaşırlar, ancaq satıcı maşına yerləşməyən qədim mebel əşyasını doğrayır. Odun kimi...
Dahlın tarixə münasibəti də fərqlidir.
“Yaradılış və fəlakət” hekayəsindəki yenicə doğmuş ana həkimdən övladının vəziyyətini soruşur. Həkim müsbət cavab versə də, qadın sakitləşmir, danışır, danışır və məlum olur ki, o, bu vaxtacan üç körpəsini itirib. Növbəti övladını da itirməkdən qorxur. Qadınla birlikdə oxucunun da keyfi pozulur, üç körpə övladını itirən anaya acıyır.
Sonra qadın dördüncü övladının adını Adolf qoyacağını deyir və bu vaxt otağa onun həyat yoldaşı Herr Hitler daxil olur...
Hekayə bu sonluqla bitir: “O yaşamalıdır, Alois. Yaşamağa məcburdur, məcburdur... Ah Tanrım, mərhəmət et ona...”
Hekayə oxucuda ikili hisslər oyadır. Uşaqların tələf olmağına üzülürsən, fəqət onun böyüyüb dünyanın ən böyük şeytanlarından biri Adolf Hitler olacağını biləndə hiddətlənirsən.
Leksinqtonu Nyu-yorkdakı sallaqxanada doğratdıran Dahl (“Donuz” hekayəsi) görəsən, uşaq hekayələrini necə yazıb? Əlbəttə, bu ritorik sualdır.
Dahlda dərin fəlsəfəçilik, uzun-uzadı müəllif təhkiyəsi görməzsən. Hekayələr oxucunu yormur, söz-söz, cümlə-cümlə gözlənilməz sonluğa doğru gedir.
Görünür, qeyri-adi süjet qurmaq ustalığı ilə o, balaca oxucuların da diqqətini cəlb edə bilib. Əminəm ki, böyüklər “Öpdüm səni” kitabındakı hekayələri uşaq həyəcanı ilə oxuyacaqlar.
