Kulis.az Aqşin Yeniseyin "Teymur Ləng kimi gələn, Kaliqula kimi gedən Nadir şah" adlı yazısını təqdim edir.

İlk ağcaqanadla yaxın təmasdan sonra gəlişini hiss etdiyim yay günləri üçün ayırdığım ilk kitablardan birini, "Qanun” çap evində tərcümə və nəşr edilən ingilis tarixçisi Lourens Lokhartın "Nadir şah” kitabını oxuyub bir daha əmin oldum ki, türklərin tarixi, nadir istisnaları çıxmaqla, dəmyə tarixdir; məhsuldarlığı irqin təbii imkanlarından asılıdır: il xoş gələndə, bolluq, bəd gələndə, qıtlıq olur.

Tarixin peşəkar incələnməsi ilə məşğul olmadığım üçün mərkəzinə Nadir şahı qoyduğum bu yazıda onun şəxsiyyətinə tarixi qiymət vermək fikrindən uzağam. Məqsədim, sadəcə, milli tarixi şüurumuz haqqında heç də müsbət duyğulara söykənməyən təəssüratlarımı bölüşməkdir.

Əvvəlcə ondan başlayaq ki, Nadirin tarixi səhnəyə çıxışı, bir növ, instinktiv nepotizmin təzahürüdür: qarşısıalınmaz bir çöküş yaşayan səfəvi toplumu əlində olan son imkanlarla özünə Nadir adlı bir şah düzəltmişdi. Bu şah isə öz gücünü özündən əvvəlki başqa bir nepotizmin təzahüründən, Teymur Ləng haqqında eşitdiyi söz-söhbətlərdən alırdı. Ona görə "eşitdiyi” deyirəm ki, Lokhartın yazdığına görə, özünə ideal seçdiyi Teymur kimi Nadir də tarix səhnəsinə çıxana qədər yazıb-oxumağı bacarmayıb. Deməli, dünyanın yazılı dövlətçilik tarixindən xəbərsiz olub.

Yazılı tarixdən xəbərsizlik onun şahlıq illərində də öz təsirlərini göstərib. Muğan qurultayında şah seçilən Nadir heç bir zaman dövlət üçün vacib olan beyin mərkəzinin, yəni paytaxtın nə dərəcədə önəmli olması haqqında düşünməyib. Məşhəd adlı simvolik bir paytaxt vardı, amma içində dövlət yox idi. Başqa ölkələrdən göndərilən elçilər düşünmədən çar Rusiyasında Sankt-Peterburqa, Osmanlıda İstanbula yollanırdılar. Nadirin ölkəsində isə belə bir sabit ünvan yox idi, onlar bəzən əllərindəki məktubu vermək üçüm aylarla Asiya çöllərində Nadiri axtarırdılar. Yəqin ki, onun paytaxt anlayışı haqqında "Nadirin paytaxtı atının belidir” ifadəsinin yaranmasında da bu elçilərin rolu olmuşdu.

İnzibati paytaxt olmadığı, yaxud simvolik səciyyə daşıdığı kimi, Nadirin Əfşarlar dövlətinin, idealı Teymurun Buxarasından fərqli olaraq, mədəni mərkəz saylacaq bir şəhəri də yox idi. Bu mədəni yoxsulluq da Nadirin yazıb-oxumaq məsələsinə uşaqlığından qaynaqlanan biganəliyinin nəticəsi idi. Lokhartın dörd yüz əlli səhifəlik kitabı boyunca Nadir şah yalnız bircə dəfə yazılı mədəniyyətin təmsilçiləri ilə qarşılaşır, onda da bir kəlmə sözə görə bir neçə şairi it asdırırmış kimi asdırır. Nə var, nə var, şeirlərinin birində şahın kəsdirdiyi sikkənin üstündəki bir sözün yerini dəyişmişdilər.

Bunları Nadirin şahlığına kölgə salmaq məqsədilə yazmıram, zatən belə bir güc sahibi də deyiləm. Sadəcə, arxasında yazılı mədəniyyət olmayan bir dövlətin nə qədər gücü olur-olsun, tarix üçün epizodik bir ömrə sahib olduğunu diqqətə çatdırmaq istəyirəm ki, bunun də ən bariz nümunəsi bir insan ömründən də az (cəmi 68 il) yaşaya bilən Nadirin özünün qurduğu Əfşarlar dövlətidir.

Nadir şahın iddiaları böyük idi, o, çox güman, bütün müsəlman dünyasını bir dövlət halında birləşdirmək istəyirdi və bəlkə elə buna görə taxta çıxmaq üçün səfəvi elitası qarşısında irəli sürdüyü təkliflər arasından səfəvi xalqının şiəlikdən imtina edib sünni inancını qəbul etmək şərtini də qoymuşdu. Türklərin tarixini oxuyanlar bilirlər ki, türklər dövlət və inanc seçimi qarşısında qalanda həmişə inanclarını güzəştə gediblər. Ta 751-ci ildə Talas döyüşündə əvvəlcə çinlilər tərəfdən muzdlu əsgərlər olaraq döyüşən türklər döyüş gedə-gedə onlara dövlət vəd edən müsəlman ərəblər tərəfə keçib müttəfiqlərini qırıb-çatdılar və tezliklə özlərinin uzaq Asiya inanclarını tərk edərək islamı qəbul etdilər. Daha sonralar da Xəzərilər, Səlçuqlar öz dövlətlərini qorumaq üçün dəfələrlə inanclarını danışıqlar masasına qoyublar.

Nadir şah da mənsubu olduğu etnosun bu qədim inanc sədaqətsizliyinin daşıyıcısı idi və Şah İsmayılın fərman verən əli ilə səfəviləri yerdə qalan islam dünyasından ayıran, hətta onların "islam düşmənləri” obrazının yaranmasına səbəb olan şiəlikdən imtinası böyük islam dövləti qurmaq uğrunda aparacağı mübarizədə həyata keçirdiyi ilk islahat idi.

Şah İsmayıla qədər (1501) İran coğrafiyasında əhali sayca daha çox olan sünnilərdən ibarət idi. Hətta Osmanlı zadəganlar daha yaxşı dərs almaq üçün övladlarını İrana sünni alimlərinin yanına göndərirdilər. Şah İsmayıl sünni alimlərini şiə alimləri ilə əvəzlədi, sünniləri sürgün etdi, asdı, kəsdi və dövləti şiələşdirdi. Bununla da türk sülalələrinin idarə etdiyi özünəqədərki beş yüz illik İran tarixinin şəklini dəyişdi. Lap başından şiəliyi alternativ islam inancı olaraq özünün ideoloji uniforması olaraq görən fars millətçiliyinin tarix səhnəsinə qayıdışının yolunu açdı. Nəticəsi isə türklərin təbəəliyə, farsların iqtidara keçdiyi indiki İran dövləti oldu.

Və bu gün tarixdən xəbəri olmayan kimsəni inandırmaq olmur ki, tarixdə heç vaxt İran adlı dövlət olmayıb. İran adlı dövlət (1934) Azərbaycan adlı dövlətdən (1918) sonra yaranıb. Çoxları hətta İran mədəniyyəti ilə İran dövlətini də ayırd edə bilmir.

Avropa tarixçiləri Ağqoyunlular, Qaraqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar haqqında yazdıqları kitabların ilk səhifələrində belə bir ayaq qeydi qoyurlar: "Bundan sonrakı fəsillərdə qısaca olaraq "İran" adlandıracağıq". Eyni qeydi Lourens Lokhart da yazır kitabında. Nadir şah tacı başına qoyan kimi mötərizə açır və içində təkrarlayır: "Bundan sonra Nadirin başçılıq etdiyi dövlət aydınlıq olsun deyə İran adalandırılacaq”. Yəni İran Avropa tarixçilərinin dövlətə qoyduğu addır. İrana aid tarixi sənədlərin heç birində bu adda dövlət yoxdur, hər halda, bununla bağlı bir mənbə mənim rastıma çıxmayıb.
Təəssüf ki, azərbaycanlı oxucuların çoxu bu qeydlərə fikir vermirlər və türklərin İran coğrafiyasında onlarla dövlət qurub hakim olduqları min illik bir dövrü 1935-ci ildə İngilislərin yaratdığı "İran dövləti" ilə qarışdırırlar.

Halbuki türk sülalə dövlətlərinin zamanında farsların yaşadığı bölgə imperiyanın əyalətlərindən biri hesab olunurdu və bölgənin əhalisi dövlətin siyasi işlərindən uzaq tutulurdu. İstər şah İsmayılın, istərsə də Nadir şahın ordusunda fars sərkərdələr yox idi. Hər iki şahın ordusu türk tayfaları əsasında qurulmuşdu.

Bir çox tarixçilər Nadirin tacı başına Muğanda qoymasını da onun etnik kimliyinə işarə edən düşünülmüş bir hadisə kimi yozurlar. Zatən Nadir türk olduğunu da heç vaxt gizlətməyib. Məsələn, o, 1738-ci ildə imzalanan bir sülh müqaviləsindən sonra Osmanlı sultanına türklərlə türkmənlərin eyni xalq olması, özünün isə türkmən kökündən gəldiyni bildirən məktub göndərmişdi.

Avropa tarixçilərinin niyə bu coğrafiyanın tarixini "İran" adı altında təqdim etməsinin səbəbini öyrənmək üçün oxucularımız yaxşı olar ki, şərqşünas və islam təəssübkeşi Eduard Səidin "Orientalizm” kitabını oxusunlar və xəbərdar olsunlar ki, hələ XVIII-XIX əsrlərdən başlayaraq Şərqi tədqiq edən Avropa şərqşünasları öz əsərlərini Şərqdəki Ari iriqnə sevgi, Semit irqinə nifrət üzərində yazıblar. (Üç il ərzində Anadolu türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırdığım bu kitab yəqin ki, payızda "Qanun” çap evində nəşr olunacaq).

İlk Avropa orientalistləri dinçi missionerlər idilər, onlar araşdırmırdılar, sadəcə, xristianlığı təbliğ edirdilər. Orientalizmin ikinci dalğası dilçilər oldu, yəni filoloqlar. Onlar Şərq mədəniyyətlərini, Şərq xalqlarını dil üzərindən araşdırırdılar. Buna "filoloji orientalizm" də deyilir. Adını çəkdiyim şərqşünas Eduard Səid "Orientalizm" kitabında Dizrayeli, Leyn, Qibb, Massinon və s. kimi nəhəng Avropa şərqşünaslarının nümunəsində sübut edir ki, Şərq haqqında fikir Şərqdən kənarda formalaşdırılıb. Hətta bu gün biz özümüz də Şərq dedikdə avropalıların icad etdiyi Şərqdən danışırıq. Marks "Lüdviq Bonapartın 18 Oktyabr günü"ndə deyir: "Onlar (şərqlilər) özlərini təqdim edə bilmirlər, onları təqdim etmək lazımdır". Mərkəzi Asiyanın bütün ərazisi orientalizm tərəfindən yalnız XVIII əsrin sonlarında fəth edildi. Bu dövrdə Anqetil-Duperron və ser Uilyam Cons kimi klassik şərqşünaslar "Avesta" və sanskrit dillərinin zənginliklərini anlaya və tanıda bildilər. Sanskrit dilini araşdıran Uilyam Cons bu dilin yunan və latın dilləri ilə qohum olduğunu kəşf etdi. Və bu dil qohumluğu irq qohumluğunu yaratdı; Ari irqinin varlığı bu dil qohumluğu ilə sübut olunmağa başlandı. Beləliklə, Qərb Şərqdə özündən olanları özündən olmayanlardan ayırdı: türklərə və semit irqindən olanlara nifrət, ari irqdən olanlara rəğbət və diqqət.

Bayaqdan təəssüratlarımı paylaşdığım Lourens Lokhartın "Nadir şah” kitabı da bir Avropa tarixçisi tərəfindən yazıldığı üçün bu orientalist ayrıçeçkiliyin izlərini daşımaqdadır. Çünki Şərqə yanaşmanın illər ərzində akademikləşdirilimiş standartı budur. Şərq xalqlarına irqçi yanaşma Avropa tarixçisində artıq şüuraltından ötürülən intellektual bir instinktdir. Avropalı tarixçi istəsə belə, başqa cür düşünə, yanaşa bilməz. Akademik ənənə buna icazə verməz. Necə ki, mən sufiliyin və islamın məzmunca bir-birinə daban-dabana zidd olduğunu yazanda bizim islamlaşdırılmış akademik zümrə bunu daş-qalaqla qarşılayır.

Yazılı mədəniyyətdən xəbərsizlik istər dövlətin, istər millətin tarixi immunitetini zəiflədir və onu yox edir.

Nadir şah və onun Əfşarlar dövləti də bu tarixi immun zəifliyinin qurbanı oldu. Onu əcəl girlədiyi ömrünün son vaxtlarında Nadir şah artıq reallıq hissini itirmişdi; Əfşar dövlətinin deyil, öz taleyinin hayında idi. Zirvədəki təklik onun qəlbini şübhə və qorxu ilə doldurmuşdu, heç kimə etibarı qalmamışdı, bu da onu özünü daim təhlükə içində hiss edən bir yırtıcıya çevirmişdi. Oğlu Rzaqulunun gözlərini oydurduqdan sonra Nadir psixoloji bir bataqlığa yuvarlandı və heç vaxt oradan çıxa bilmədi. Ən yaxın adamlarını belə parçalamağa başlamışdı. Son günlər çadırının yanında gecələr yəhərli, yüyənli at saxlayırdı, hər an baş verəcəyindən şübhələndiyi süi-qəsddən canını qurtarmaq üçün. Nəhayət, Fəthabad yüksəkliyində bir gecə əfqanlardan ibarət şəxsi qorumalarına əmr etdi ki, ona "Asiyanın son fatehi” adını qazandırmış türk sərkərdələrini öldürsünlər. Amma gec idi.

O, gecə Nadir şah öldürmək istədiyi sərkərdələr tərəfindən öz çadırında öldürüldü. Teymur Ləng kimi çıxdığı tarix səhnəsindən Kaliqula kimi endi...

• “Nəsildən-nəslə teatr” layihəsi davam edir
• Sərdar Ortaçın məhkəmə prosesi sona çatdı
• “Bəzən bir ümid...” adlı fərdi sərgi açıldı