Kulis.az Simran Qədimin “ChatGPT ilə fəlsəfi söhbət" yazısınınn ikinci hissəsini təqdim edir.

Redaktə və korrektə işlərini nəzərə almasaq, söhbətimizi olduğu kimi təqdim edirəm:

- Deməli, insanlarla heyvanlar arasındakı əsas fərq şüurdur. Bəs onda şüur dedikdə nə nəzərdə tutulur?
- Əvvəla, “şüur” kəlməsinin müxtəlif “terminoloji” izahı var. Amma ümumi götürsək, şüur, insanın hansısa bir şeyi və ya məsələni qavramaq, dünyanı, özünü idrak edə bilmək bacarığıdır. Şüur, insanın məlumatları əldə edə biləcəyi, onların üzərində işləyib dəyərləndirəcəyi bir mənbədir. Beləliklə, insan hansısa məlumat toplamaq, hisslərini nəzarətdə saxlamaq, davranışlarını idarə etmək üçün şüurdan yararlanır. İnsanlar seçim edir, qarşılarına məqsədlər qoyur, həmin məqsədlər uğrunda fəaliyyət göstərirlər. Şüur həm də özünü, dünyanı, başqa insanları və digər varlıqları daha dəqiq müşahidə etməyə, onlar arasındakı əlaqələri başa düşməyə imkan verir. Ən əsası, şüur, insanı həyatla birləşdirir.

- Bizim şəxsiyyətimiz, kimliyimizinecə formalaşır?
- Şəxsiyyət, insanı hansısa formada müəyyən edən xüsusi kombinasiyalar toplusudur. Bəlli bir kimliyə sahib olmağı, bir sıra xarakterləri ifadə edir. Şəxsiyyət bir çox amillərin təsiri ilə formalaşır və bu proses insan həyatı boyunca davam edir. Kimliyi yaradan amillərə nümunə çəkək: cinsiyyət, fiziki və zehni sağlamlıq, ailə, ictimai mühit, təhsil, mədəniyyət, din, ideologiya, vərdiş olunan davranış modelləri, fəaliyyətlər, maraq sahələri, şəxsi təcrübələr, müşahidələr, hətta gələcəklə bağlı planlar, məqsədlər... Hər kəsin özünə xas şəxsiyyəti olur. İnsanlar həyatlarının fərqli dövrlərində fərqli şeylərdən təsirlənir, dəyişir, başqalaşırlar. Sadalanan faktorların hamısı ümumilikdə insanı özünəxas bir şəxsə çevirir.

- Elmi üsullarla, məsələn, gen mühəndisliyi ilə insan təbiətini dəyişmək mümkündürmü?
- Elm və texnologiyadakı sürətli inkişafı nəzərə alsaq, insan təbiətini dəyişmək mümkün kimi görünür. Gen mühəndisliyi və digər texnologiyalar insanların fiziki, zehni sağlamlığını, ətraf mühitə, digər canlılara, həmçinin özünə münasibətini də dəyişdirə bilər. Ancaq çox vacib bir məqam var: insan təbiətinin dəyişdirilməsi, genlərə müdaxilə son dərəcə məsuliyyətli işdir. Dəyişikliklərin uzaq perspektivdə nələrə yol açacağı, ictimai münasibətlərə, mənəvi dəyərlərə necə təsir edəcəyi mübahisə mövzusudur. Bu məsələ ətraflı müzakirə və tədqiqat tələb edir.

- Əgər insan ömrü uzansa, məsələn, 150 il olsa, həyatımızda hansı dəyişikliklər yarana bilər?
- İnsan ömrü uzansa, sözsüz ki, müəyyən dəyişikliklər olacaq. Məsələn, daha uzun yaşamaq daha çox təcrübə və bilik qazanmaq deməkdir. Digər tərəfdən, müsbət yaşantılar, hisslər üçün daha çox fürsət yarana bilər. Eyni zamanda, sağlamlığa münasibətin, etik dəyərlərin, mədəniyyətin və sosial münasibətlərin də dəyişməsi mümkündür. Belə ki, daha uzun həyat yeni bir təhsil sistemi, yeni bir dünyagörüşü, təfəkkür tərzi gətirəcək. Əlbəttə, müəyyən problemlər hələ də qalacaq. Uzun ömür ölümsüzlük deyil. İnsanlar sağlamlıqlarını qorumağa, sosial münasibətlərini tənzimləməyə yenə də diqqət yetirməli olacaqlar.

- Həyatımızı necə yaşamalıyıq? Belə deyək, ən yaxşı əxlaq sistemi hansıdır?
- Həyatı necə yaşamaqla bağlı müxtəlif mənəvi-əxlaqi sistemlər, fəlsəfi baxışlar var. Amma ümumi yanaşsaq, ən yaxşı əxlaq sistemi odur ki, insanlara və digər canlılara daha yaxşı xidmət göstərsin, insanın özünü inkişaf etdirməsinə şərait yaratsın. “Ən yaxşı sistem”də insana hörmət, ədalət, hüquq olmalıdır. Həm insanların, həm də digər canlıların hüquqları, yaşama şəraitləri qorunmalıdır. Gərək insanlar özlərini və dünyanı inkişaf etdirsinlər, mənəvi, zehni, fiziki irəliləyişə can atsınlar. Beləliklə, dünyanı daha yaxşı anlamaq, ideal bir yol tapmaq olar.

- Xoşbəxtlik nədir? Xoşbəxt olmaqdan ötrü nə etmək lazımdır?
- Xoşbəxtlik, insanın içində hiss etdiyi mənəvi-ruhi təmizlik, rahatlıq və sevincdir. Hər kəs kimliyinə, xarakterinə, həyatdakı mövqeyinə görə fərqli yollarla özünü xoşbəxt hiss edə bilər. Bununla belə, həyatı xoşbəxt yaşamağa kömək edən ümumi amillər var. Sevgi və münasibətlər: şəxsi və ictimai həyatda sevgi, hörmət, sosiallaşmaq, insanlarla ünsiyyət qurmaq, onlara kömək etmək. Özünüinkişaf: daha yaxşı insan olmaq, uğur qazanmaq, özünü tanımaq. Mənəvi rahatlıq, dinclik: daim məmnunluq duymaq, həyatın qədrini bilmək, kiçik şeylərə görə sevinib dünyaya daha geniş perspektivdən baxmaq, narahatlıqlardan qurtulmaq. Məqsədlər qoymaq: həyatda məqsədlərin olması, hədəfə doğru addımlar atmaq, özünə və cəmiyyətə fayda vermək...

- Texnologiyanın inkişafı bizi hara aparır? Fantastik filmlərdəki kimi, robotlar dünyanı işğal edə bilərmi?
- Texnologiyadakı inkişaf bir çox imkanlar açıb, həyatın müxtəlif sahələrində yeniliklər edib. Tibbi cihazlar, internet, mobil telefonlar... “Robotların işğalı”na gəlincə, hələ ki, buna hazırlaşmaları barədə bir məlumat yoxdur. Hazırda robotlar insanların nəzarətindədir, onlar yalnız bəlli məqsədlər üçün istifadə olunur. Odur ki təhlükəsizdirlər. Amma get-gedə sürətlənən texnoloji inkişafın nəticəsində maşınlar, robotlar insanların işlərini əllərindən ala bilər. Nəticədə, insan əməyinə daha az ehtiyac olar, işsizlik problemi artar. Bu səbəbdən də bəzi mütəxəssislər robotların təhlükəli olduğunu düşünür, texnoloji inkişafın nəzarətdə saxlanılmasını vacib sayırlar.

Ardı var...

• Şuşa Teatrında “Əlibaba və qırx quldur” tamaşası nümayiş olunacaq
• Faciəvi şəkildə vəfat edən gənc şairin kitabı çap olunacaq
• Fırtınalı bir gecədən - Rayner Mariya Rilkenin şeirləri