Elmir MİRZƏYEV

Bir aya yaxındır ictimai diskussiyalardan Babək mübahisəsi və elə bununla bağlı olan milli kimlik mövzuları səngimir.

Bu mövzunu deputat Fazil Qəzənfəroğlu başlatmış, sonra bu haqda bir çoxları kimi siyasətçi Erkin Qədirli də fikrini bildirmiş, öz səhifəsində ətraflı yazı yazmış, milli kimliyimizin ucqar coğrafiyasına gedərək, İran-Turan dualizminin sintezinə söykənmişdi. Son günlər professor Cəmil Həsənlinin Talış xanlığı mövzusundakı statusu da bu mövzuda yeni dalğa oldu.

Ehtiraslı mübahisələr müxtəlif analizlərə yol açır. Ən maraqlısı və təəccüblüsü budur ki, bu təhlillərdə hər şeyi xəyali sıfırdan başlamalı oluruq. İndiyədək özünün və dilinin adı üzərində dartışmalar bitməyən xalqın-toplumun taleyi bunu zaman-zaman təsdiq etməkdədir.

Deputat Fazil Qəzənfəroğlu qalmaqallı Babək disputlarının sonunda hamımızın “türklüyə və islama gələcəyimizi” demişdi, Erkin bəy isə hesab edir ki, “İran-Turan dualizmi (ikiliyi, cütlüyü) - Azərbaycanın bənzərsiz özəlliyinə çevrilmiş tarixi təcrübədir”

Əlbəttə, bu fikirlər hələ M.Rəsulzadənin 1918-ci ildə qələmə aldığı “Əsrimizin Siyavuşu” əsərində öz əksini tapmışdı. Bu dualizmin bizə nisbətdə bənzərsizliyi ilə çətin razılaşmaq olar, çünki başqa belə bir toplum, əlbəttə ki, tamam başqa tarixi-mədəni nəticələrlə - Özbəkistandır. Çağdaş özbək dilində farsizmlər bizimkindən qat-qat çoxdur, müasir xalqın genezisində İran elementi bizimkindən heç də az deyil, Buxara və Səmərqənddə isə, ümumiyyətlə, çoxluq təşkil edir, ədəbi nümunələrin bir hissəsi farsca olub (hətta Nəvai də farsca yazıb), bütövlükdə isə sintez baş tutub və bu, əsrlər boyunca təşəkkül tapmış prosesin nəticəsidir. Orta Asiyanın bu mərkəzi ölkəsi isə orada hər mənada dominant rola iddialıdır.

Erkin bəy yazısında şiə-sünni dualizmindən də bəhs edir. Bununla da asanca razılaşmaq olmur, çünki son günlərdə Səudiyyənin mərhum kralı Abdullanın vəfatı ilə bağlı, sosial şəbəkələrdə “sələfi-rafizi” yazışmalarını görəndə, istər-istəməz, sanki son 100 ildə cəmiyyətimizin letargiya yuxusunda olduğunu düşünürsən. Hələ bu mərhumun bir növ “reformator” (Abdulla Səudiyyədə hamını dəhşətə gətirən işləri etmiş – universitet açmış, qadınları, formal olsa da, Məclisi-Şuraya daxil etmişdi, amma qadınların avtomobil idarəsinə nail ola bilmədi, zarafat deyil, oralarda hətta kral da həddini aşa bilməz) olduğunu nəzərə alsaq, belədir, deyirlər indiki kral “mühafizəkardır”. Belə də olmalı idi, çünki Abdulladan əvvəlki Feysal da “islahatçı” idi, Səudiyyədə televiziya yayımına icazə vermiş və elə buna görə də öldürülmüşdü. Bu qədər islahat da olmaz. Görünür bu konuda əsl mübahisələr indən belə başlanacaq.

Reallıqda isə bu məsələlər, ərəb nasional-sosializm modelinin “ərəb baharı” ilə tam iflasından sonra, planetar miqyasda yenicə qızışmağındadır və ehtiyat edirəm ki, biz də öz dualizmimizlə bundan yan keçə bilməyək.

Əslində bu çox vacib məsələdir, çünki bizim milli kimliyimiz uzun müddət “müsəlman” (eynən yəhudilərdəkitək) kimi xarakterizə edilib. “Müsəlmanın sonrakı ağlı”, “Erməni-müsəlman davası”, “Ağılsız müsəlman” və s. kimi deyimlər bu yaxınlara kimi işlədilirdi və bəziləri indiyədək qalır. Hətta Rəsulzadə də öz qeydlərində yazır ki, İkinci Dünya müharibəsi zamanı alman əsirliyində olan azərbaycanlılarla görüşəndə çox təəccüblənib, çünki əsirlərin bəzilərinin adı Babək olub və onu milli qəhrəman hesab ediblər. Halbuki, cəmi 30 il öncə Azərbaycanda “Babəki” ifadəsi demək olar ki, mürtəd ilə eyni anlamda işlədilirdi.

Zaman göstərdi ki, bu anlayış milli kimlik üçün əsla kifayət deyil. Başqa bir deyim, indiyədək işlədilən “Türkün sözü”, “Türkün məsəli” ifadəsi isə başqa, etnik mənşəyə apelyasiya edir. Maraqlıdır ki, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindəki parlaq ədəbi nümunələrimizdə hər iki tipologiyadan (müsəlman-türk) bolluca istifadə edilsə də (Cabbarlının “1905-ci il” pyesindəki məşhur erməni-müsəlman səhnəsi, yaxud Sabirin “Osmanlıdan tərcümə türkə, bunu bilməm” misrası) indiyə kimi bu məsələnin həll edilməməsi, milli kimlik axtarışlarının aktuallığı bunların kifayət etmədiyinin dəlilidir.

Əslində, milli kimliyin yalnız etnik köklərə və ya dinə apelyasiya edilməsi mütləq deyil, bu, hansısa bir messian ideya da ola bilər. Məsələn, kommunizm çox uzun müddət SSRİ üçün milli kimlik idi: insanlar qırmızı ulduzlu pilotkalar altında vuruşub ölür, qəbirlərinin üstünə ucu ulduzlu başdaşı qoyulurdu. Kommunizm doğrudan da o zamankı rus milli ruhunun ifadəsi idi. Tək onlarda da yox. Nazim Hikmət də bunu demişdi: “Mən öncə bir kommunist, sonra türk, sonra şairəm.”

Məsələnin lap ilginc tərəflərindən biri də toplumumuzda millətçi, eyni zamanda müsəlman olduğunu qeyd edən şəxslərin mövcudluğudur. Deputat Fazil Qəzənfəroğlu da təxmini buna işarə edirdi. İş orasındadır ki, bir insan islamı səmimi-qəlbdən qəbul edirsə, o zaman bütün müsəlmanlar (milliyyəti kim olur-olsun, hətta islamı qəbul etmiş erməni də ola bilər) ona qardaş olmalıdır, onun artıq millətçi olmasına bəraət yoxdur, onun üçün səmimi olaraq yalnız ümmət mövcud ola bilər. Əksinə, öz etnik mənşəyi və qanını hamıdan üstün hesab edən biri - millətçi üçünsə dünya dinlərindən hansısa birini qəbul etmək mümkünsüzdür. Yeri gəlmişkən, məhz bu səbəbdən SS-ə (Hitler dövrünün yarıhərbi birləşməsi - red.) qəbul üçün xristianlıqdan imtina bir şərt idi, onlar Votana sitayiş etməli idilər. Bizim türk millətçiləri (patriot yox, məhz millətçi) əgər etiqad edirlərsə, yalnız türk allahı Tanrıya, Tenqriyə sitayiş edə bilərlər, əgər onlar müsəlmandırlarsa, o zaman millətçi ola bilməzlər, ərəb, fars, kürd, urdu - qısası bütün müslimlər onların qardaşıdır.

Fikrimcə, bizim milli kimlik polemikalarımız təxminən 150 il bundan öncə, Axundovdan başlanır, çünki, istənilən xalqı ədəbiyyat-incəsənət yaradır və bu həqiqətdir. Axundovdan bizim bütün Şərqdə həqiqətən də unikal sayıla biləcək dünyəvi mədəniyyətimiz intişarını tapır və milli kimliyimizin axtarışında məhz bura apelyasiya etməliyik. Çünki bu, dünyəvilik başqa ölkələrdə olduğu kimi kənardan gətirilmə deyildir, Axundovun, Cabbarlının, Mirzə Cəlilin məşhur pyesləri, Sabirin poeziyası, Üzeyir Hacıbəyovun operaları, Qarayevin baletləri məhz bizim toplumun insanları tərəfindən yaradılmışdır. Bu mədəniyyətin məhz ictimai zərurətdən yarandığı heç kimsədə şübhə doğurmadığı üçün, modernləşmənin bizim cəmiyyətin təbii bir halı olduğunu tam əsasla deyə bilərik. Modern millət üçün tarixi çəki daşlarının olub-olmaması o qədər vacib deyildir. Əslində qədimlik axtarışlarımız qonşularımızla yarışımızdan başlandı.

150 il bundan öncə başlanmış hərəkat, təxmini 100 il əvvəl (1918) siyasi kimliklə əvəzləndi. Azərbaycanlı kimliyi bu coğrafiyada dünyəvi mədəniyyəti ilə fərqlənən toplumundadır və məhz burada axtarılmalıdır, tarixin dolanbaclarında – Babəklə xəlifə Mötəsimin (hamı bildiyi kimi, o da yarı türk idi) davalarında yox.

P.S. Məsələnin ən maraqlı tərəflərindən biri isə ondan ibarətdir ki, Azərbaycan vikipediyasında “National identity”, yəni “Milli kimlik” mövzusunda məqalə yoxdur. Bəlkə ilk öncə bu sahədə boşluğu dolduraq?

• Şəkidə IV Beynəlxalq Teatr Festivalı keçirilir
• Azərbaycanın Əməkdar artisti Moskvada mükafat aldı
• Bu filmin yayım tarixi bəlli oldu