Kulis.az Həmid Herisçi ilə Nizami Gəncəvi haqqında söhbəti təqdim edir.

- Bu il “Nizami ili” elan olunub. Həmişə Nizami yaradıcılığını və şəxsiyyətini təqdir edən bir qələm adamı kimi düşüncələrinizi bilmək istəyərdik.

- Düşünürəm ki, Nizami Gəncəvi yaradıcılığı kifayət qədər yaxşı öyrənilməyib. Əvvəla başlayaq ondan ki, həmin dövrdə ədəbiyyat nə idi? Azərbaycan ədəbiyyatı Xaqani də deməkdi. Nizami və Xaqani. Bu iki şair realist şair olub. Onlar dari dilində yazırdılar. O dövrdə “fars dili” ifadəsi yox idi, dari dili deyirdilər. Fars dili ifadəsi 19-20-ci əsrlərdə yaranmış sözdür. Farsdilli ədəbiyyatın mərkəzi Əfqanıstan idi, Xorasan idi. Yəni, farsdilli ədəbiyyat əsasən Orta Asiyada idi. Bu tərəflərdə isə farsdilli ədəbiyyat başqa cür olub. Farsdilli ədəbiyyat daha çox mistik, mücərrəd ədəbiyyat idi, amma Azərbaycan ədəbiyyatına baxanda, Xaqaniyə, Nizamiyə baxanda görürsünüz ki, bunlar daban-dabana ziddir, daha realistdir. Ədəbiyyatda əsas olan linqvistik yox, semiotik dil, yəni işarələr və mövzu dilidir. Xaqaninin və Nizaminin semantik dili də fars ədəbiyyatından ciddi şəkildə fərqlənir, seçilir. Bu mənada onların yaradıcılığı hələ kifayət qədər öyrənilməyib. Hətta deyərdim ki, Xaqaninin əsərləri tarixi və digər reallıqları öyrənmək üçün daha əhəmiyyətlidir. Avropa ədəbiyyatının 19-cu əsrdə çatdığı meyarlar bizdə artıq 12-ci əsrdə var idi.

- Nizaminin yetərincə tətqiq olunmadığını deyirsiniz. Bunun üçün nələr etmək olar?

- Rusiya və Azərbaycanın münasibətləri fövqündə Nizaminin “İsgəndərnamə” əsərini daha geniş tədqiq etmək olar. Əsərdəki hadisələrə diqqətlə yanaşmaq lazımdı. Nəyə görə? Çünki Nizaminin həyat yoldaşı Afaq qıpçaq qızı idi və hiss olunur ki, o, rus-qıpçaq müharibələrini yaxşı müşahidə etmişdi və bütün bu söhbətləri Nizamiyə danışmışdı. Nizami də bunları “İsgəndərnamə”də İsgəndərin ruslarla müharibəsi kimi təsvir etmişdi. O əsərdə İsgəndərin ruslarla döyüşləri, onlarla münasibətləri haqqında yetərincə maraqlı faktlar var, amma çox qəribədir ki, rus ədəbiyyatı heç vaxt Nizamini, onun “İsgəndərnamə”sini və orada ruslarla bağlı olan məlumatları öyrənmir. Çox maraqlıdır haaa! Ümumiyyətlə, ruslar özlərini elə aparırlar ki, elə bil, Nizamidən xəbərləri yoxdur. Və mən həmişə hiss eləmişəm ki, rus alimlərinin yanında bu məsələ haqqında danışıldıqda, qəribə bir sükut çökür. Mənə elə gəlir, Nizaminin ruslar haqqında yazdıqları çox tarixi əhəmiyyətlidir, öyrənilməlidir. Nizaminin Nüşabə haqqında yazdıqları çox önəmlidir. Çünki bizdə də qadın döyüşçülər, “amazonka”lar olub. Bir də Nizami türklərə qarşı çox səmimi olub, onları sevib. Onun bütün əsərləri türk hökmdarlarının sifarişi ilə yazılıb, həyat yoldaşı da, dediyim kimi, qıpçaq qızı olub. Həm də Nizami sifarişli yazsa da, yüksək səviyyədə yazıb bu əsərləri.

- Bəs tərcümələri necədir?

- Əlbəttə, nöqsanlar ola bilər, amma sizə deyim, ötən əsrin 40-cı illərində bizim tərcüməçilər, şairlər böyük qəhrəmanlıq göstərib o əsərləri çeviriblər. Mənə elə gəlir, pis eləməyiblər. Onlar da tərcümənin bir forması idi də. Başqa formalarda da tərcümə etmək olar, amma gəlin etiraf edək ki, istər Səməd Vurğun, istər Osman Sarıvəlli, istər Məmməd Rahim, istər Mikayıl Rəfili, istərsə də Süleyman Rüstəm yüksək peşəkarlıq göstərib tərcümə ediblər də. İndi mənə maraqlıdır ki, bizim müasir şairlərimiz bu tərcümələri necə edərdilər. Mənə elə gəlir, hər yeni nəsil gənc şairlər Nizaminin tərcüməsində özlərini yoxlaya, göstərə bilərdilər. Sizə deyim, İranda Nizamiyə münasibət çox da doğma deyil. İranda əsas Hafizdi, Sədidi, Rumidi... Bunlara daha çox meyllidirlər. Kim deyir, Nizaminin uğrunda böyük bir dava gedir? Yeri gələndə, İranda Nizamini çox az oxuyurlar.

- Həmin bəy, sizcə, hazırda Nizamişünaslıq nə yerdədir?

- Heyif ki, hələ də bu sahəyə sanballı yazıçılarımızı cəlb etməmişik. Yenə deyirəm, hər yeni nəsil yazıçı-şairlərimiz, tərcüməçilərimiz Nizamini tərcümə eləməlidirlər. Mən belə düşünürəm. Məsələn, “Leyli və Məcnun”dan bir səhifə verək Salam Sarvan tərcümə eləsin, görək, o necə edəcək? Bir səhifə verək Aqşin Yeniseyə, bir səhifə Səlim Babullaoğluna və digərlərinə. Gənclərə də vermək olar. Sonra odövrkü tərcümələrlə müqayisə edək.

- Sizcə, necə alınar müqayisədə?

- O tərcümələr Stalinin sifarişi idi. Görünür elə bir əmr olmalıdır, şərait olmalıdır. Həm də o vaxt tərcümə edərək yazıçılar böyük imtiyazlar qazanırdılar, ciddi qazanc mənbəyi idi tərcümələr. Məsələn, indi kim “Xosrov və Şirin”i Rəsul Rza kimi tərcümə eləyə bilər? Gəlin, etiraf edək ki, indiki yazıçılar ozamankı kimi deyillər. Şairə olan ən vacib tələblərdən biri də onun tərcüməçi olmasıdır. Xaqani, Nizami kimi klassikləri tərcümə elədilər. O ki qaldı onların farsca yazmağına, mənim atam (professor Qafar Kəndli – red.) bu işlə çox məşğul olub, onları “Türkani-soxən” adlandırırdılar, yəni “türk sözü” deyən şairlər... Farslar özləri də onları türk şairi adlandırıblar.

- Atanız Xaqanini tədqiq edib, yaxşı bir kitab da dərc edib. Sizcə, Nizami haqqında bu cür kitab varmı?

- Bəli, Xaqani haqqında Qafar Kəndinin yazdığı çox mükəmməl bir kitab var, amma Nizami Gəncəvi haqqında belə bir kitabımız yoxdur. İlk növbədə şairin bioqrafiyası dəqiq yazılmalı idi, bunlar nəzərə alınmayıb. Və gəlin boynumuza alaq ki, əgər Nizami Gəncəvinin təxəllüsü “Gəncəvi” olmasaydı, ermənilər bar-bar bağıracaqdı ki, Gəncə erməni şəhəridir. Nizami ilk olaraq Gəncəni müdafiə edib ermənilərdən. Gəncədə müsəlman və Azərbaycan mədəniyyətini tərənnüm edən 5 mükəmməl əsər yazıb. Ermənilər deyir ki, Gəncədə ermənilər olub. Bəs onlar nə yazıblar Gəncədə? (gülür). Ola bilər, Qreqori Qandzakesi dedikləri müəllif yaşayıb Gəncədə, amma o da alban müəllif olub. Digər dedikləri müəlliflərin də əsərləri var, amma elə də ciddi olmayan əsərlərdir. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı isə bir daha göstərir ki, bu coğrafiya bizimdir. Torpaqlarımızı bu gün təkcə ordumuz, xalqımız, silahlarımız yox, Nizami Gəncəvinin özü də qoruyur. Nizami Gəncəvi Azərbaycanın simvoludur. Azərbaycan klassisizminin və ensiklopedik təfəkkürünün böyük nümayəndəsidir. Dühadır, düha! Dünya çapında düha! Siz axı Nizamini çox yaxşı oxumamısınız. Nizaminin çox gözəl meracnamələri var. Sovet dövründə onlar tərcümə olunmayıb, amma onlarda bilirsiniz nə qədər astronomik, astrofizik məlumatlar var?

- Deyirsiniz, İranda Nizami Gəncəvini elə də çox sevmirlər. Bu nə ilə bağlıdır?

- Adı üstündədir e onun! Onun təxəllüsü elə buna ən böyük səbəbdir. Onun künyəsi var. Gəncəvi təxəllüsü onun vətən sevgisindən xəbər verir.

- Həmid bəy, özünüz hazırda nəsə yazırsınız?

- Şeirlər kitabımı çapa hazırlayıram. Başım çox qarışıqdır. Moskvaya bir poeziya konfransına da dəvət ediblər.

- Yeni hekayələr, ya roman yazmırsınız?

- Yazıram. Ancaq bir neçə aydır bir az sükuta getmişəm. Çünki indi vəziyyət belədir, cəmiyyət başqa mövzularla məşğuldur. Əsas məqsədim şeirlər kitabımı çap etməkdir. O da bir az maliyyə çətinliklərim var deyə yubanır. İstəyirəm, heç olmasa ad günümə özüm özümə hədiyyə eləyim. Kitabın adını da hələ müəyyənləşdirməmişəm.

- Sosial şəbəkədə elan verib kitabınız üçün sponsor axtardığınızı yazmışdınız. Nəticə olmadı?

- Yox. Heç nə olmadı. Və mənə elə gəlir ki, bu elə öz öhdəmizə düşən işdir. Qorxuram, elə maliyyə probleminə görə də kitabın çapı yubansın.

• Şeir gərək azad ruhla yazılsın...
• Sərxoş gəlmişəm qapına - Şaiq Vəli
• Filarmoniyada Bəstəkarlar İttifaqının 90 illik yubileyi qeyd olunub