Kulis Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, professor Nizami Cəfərovun APA-ya müsahibəsini təqdim edir.
- Nizami müəllim, mətbuata verdiyiniz açıqlamalardan birində “Dövlət dili haqqında” qanunun zaman-zaman təkmilləşdirildiyini demişdiniz. Sizcə, mövcud qanunun qloballaşma şəraitində hər hansı bir əlavə və dəyişikliyə ehtiyacı varmı?
- Azərbaycan dilinin inkişafı ilə bağlı bizim kifayət qədər zəngin qanunvericiliyimiz var. Müstəqillikdən sonra Milli Məclisdə “Dövlət dili haqqında” üç qanun qəbul olunub. 2001-ci ildə isə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman imzaladı. Bundan başqa, 1995-ci ildə Azərbaycan Konstitusiyasının qəbulu zamanı da Heydər Əliyev dil məsələsinə xüsusi diqqət yetirdi. 2004-cü ildə prezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamla Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının nümunələri kütləvi şəkildə latın qrafikasında çap olundu. Bu da çox mühüm hadisə idi. İki il bundan əvvəl bu ərəfələrdə “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” prezident İlham Əliyev tərəfindən təsdiq olunub. Artıq bu proqramda sizin dediyiniz qloballaşma məsələsi də öz əksini tapıb. Bu proqramın layihəsinin müzakirəsində mən də bir neçə dəfə iştirak etmişəm. Proqram çox mükəmməl şəkildə hazırlanıb. Burada proseslər dəqiq müəyyənləşdirilib. Yəni hansı işlər görülməlidir və s. Həm də konkret olaraq ayrı-ayrı nazirliklərə, komitələrə, elmi idarələrə illər və tarixlər göstərilməklə konkret tövsiyələr verilib ki, bu işlər görülməlidir. Bu gün Azərbaycan dövləti dövlət dilinin qayğısına qalır.
- Sizin də dediyiniz kimi, qanunvericilikdə hər şey qaydasındadır. O zaman belə çıxır ki, cəmiyyətimizin ayrı-ayrı fərdləri, lap mətbuat işçiləri qanunlara əməl etməyib bu problemləri yaradır?
- Dil proseslərində xeyli problemlər var. Bu nədən irəli gəlir? Dil həm də təbiətdir. Dil heç də hər yerdə qanunla tənzimlənmir. Dil inersiyadır, hərəkətdir. Dil təbii ki, dövlətdən qayğı görməlidir. Dövlətdən qayğı görməyən dil lazımi şəkildə inkişaf edə bilməz. Amma məsələnin bir tərəfini də unutmamalıyıq ki, çox xalqların dövlətləri olmasa da, onların dilləri inkişaf edib. İşin bu tərəfi də var. Bu, həm də Azərbaycan dilinin tarixi taleyi ilə bağlı məsələdir. Biz dilimizin tarixini öyrənəndə ən çox yazıçıların, şairlərin, dramaturqların dilinə istinad edirik. Misallar da gətirəndə həmişə Nəsimidən, Füzulidən misallar gətiririk. Məsələn, Atabəylər dövründə Azərbaycan dili, Şirvanşahlar dövründə Azərbaycan dili, Xanlıqlar dövründə Azərbaycan dili, Səfəvilər dövründə Azərbaycan dili, baxmayaraq ki, dil özünün yüksəliş dövrünü bu dövrdə yaşamışdı. Bu ifadələri çox az-az işlədirik. Lakin Nəsimi dövrü Azərbaycan dili, Füzuli dövrü Azərbaycan dili deyirik. Müasir dövrdə isə Azərbaycan dili bədii üslubdan daha çox publisistik üslubun hesabına inkişaf edir. Bəli, biz bu gün yazıçı dilindən çox da danışmırıq. Bu gün mətbuatın, publisistikanın, kütləvi informasiya vasitələrinin dili aparıcıdır. Mübahisəsiz bu belədir. Elmin də dili var. Ondan da çox danışmırıq. Elə tariximiz boyu da elmin dilindən az danışmışıq. Çünki Azərbaycan elmi adətən ərəb-fars dillərində, sonra da rus dilində inkişaf edib. İndi də təbii ki, ingilis dilinə meyl kifayət qədər güclüdür, çünki elm ümumbəşəridir, kosmopolitdir. Bizim elmi üslubumuz təxminən 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində müxtəlif elm sahələri - humanitar, təbiət və texniki elmlər üzrə formalaşıb. Yəni bizim elmi üslubumuzun tarixi o qədər dərin deyil. Burda bir məsələ də var: publisistikamızın da tarixi qədim deyil. Ancaq publisistika elə bir hadisədir ki, bu gün əmələ gəldisə, deməli bu gün hakimdir. Sovet dövründə publisistika, ümumiyyətlə, publisistik təfəkkür məhv oldu. Bu gün kim deyə bilər ki, məsələn, 20-ci, 30-cu, 40-cı, 50-ci, 60-cı illərdə, lap olsun 70 və ya 80-ci illərdəki publisistik üslubun imkanları bədii üslubun imkanlarından güclü idi. Xeyr, elə deyildi. Artıq bu gün cəsarətlə deyə bilərik ki, müstəqillik dövründən bəri publisistik üslub həm elmi, həm də bədii üslubu üstələyib. Özü də keyfiyyət həddinə çatacaq qədər üstələyib. Hər yerdə olduğu kimi burda da bir paradoks var. Nədən ibarətdir o paradoks? Bədii üslubu yaradan yazıçıdır. O peşəkar olduğu çün demək olar ki, heç bir səhv etmir. Nə orfoqrafiyada, nə leksikada, nə də qrammatikada. Elmi üslubu da inkişaf etdirən alimdir. O da peşəkardır. Terminologiyanı bilir və sair. Onun da səhv etmək imkanı yoxdur. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, həm bədii, həm də elmi üslubda peşəkarlıq səviyyəsi fərdi səviyyə ilə birbaşa bağlıdır. Bunlar seçilmiş insanlardır və bunların hər birinin ayrıca məsuliyyəti var. Bu publisistikada yoxdur. Publisistikada bütün ictimai ruh, bütün ictimai düşüncə - az savadlı, çox savadlı, az peşəkar, çox peşəkar, heç bir peşə xüsusiyyəti olmayan, bunlar hamısı ehtiva olunur. Ona görə də həm burda inkişaf var, çünki kütləvi bir enerji daxil olur bura, həm də burda qüsurlar çoxdur, çünki peşəkarlıq səviyyəsi aşağıdır. Harada kütləvilik varsa, orada peşəkarlıq aşağıdır və bu dildə də təzahür edir. Külli miqdarda material gəlirsə, deməli külli miqdarda dil enerjisi gəlir. Burda kəmiyyət də əsasdır. Publisistikada kəmiyyət həm də keyfiyyət deməkdir. Məsələn, bir xalqın sayı bir milyondursa, onun jurnalistikasının səviyyəsi ayrı olacaq. Bir xalqın sayı 25 milyondursa, onun jurnalistikasının səviyyəsi tamam ayrı cür olacaq. Əgər bu dildə danışırsansa, sən potensial jurnalistsən, potensial publisistsən. Hansısa bir mitinqdə olacaqsan, orada ağlına gələni də, gəlməyəni də danışacaqsansa, bu, artıq publisistikadır. Bəs çoxlu səhvlərin yaranmasının səbəbləri nədən ibarətdir? Səbəblərin biri budur ki, bu gün yazı dili şifahi dilin çox güclü təsiri altındadır. Azərbaycanda da şifahi dil az inkişaf edib. Gəlin bunu etiraf edək. Yəni rus, ingilis, fransız və alman dilləri ilə müqayisədə bizdə şifahi dil, şifahi dilin normaları daha az inkişaf edib. Bizim orfoqrafiya qaydalarımızda, eləcə də dilimizin yazılı qrammatikasında, sintaksisində xüsusilə problemlər yoxdur, normalar çox dəqiqdir. Amma şifahi dilimizdə normalılıq səviyyəsi aşağıdır. Dialekt xüsusiyyətləri güclüdür. Bunlar əhəmiyyətli amillərdir. Dialekt yalnız tələffüz tərzində, fonetikada meydana çıxmır axı. Dialekt həm leksikada, həm də qrammatikada meydana çıxır. Düzdür, bu, bir tərəfdən rəngarənglikdir, ikinci tərəfdən isə normasızlıqdır. Bunun nəticəsində də yazılı mətbuatımızda, yazılı publisistikamızda da qüsurlar meydana çıxır. İndi sual oluna bilər, biz mətbuata, mətbuatın dilinə hücum edək? Bu mümkün deyil və nəticəsi də yaxşı olmaz. Tez normativlər qoymaq, sən yaxşı danışa bilmirsən, sən yaxşı yaza bilmirsən. Bunu nə qədər adama deyəcəksən? Bu praktik olaraq mümkün deyil. Əgər enerji dilə qüsurlarla birlikdə bir sel kimi, axın kimi gəlirsə, onun qarşısını almaq lazım deyil. Quru çaydansa, selin gəldiyi çay yaxşı olar. Heç olmasa su var. Bilirsən ki, material var. Bu baxımdan elə bilirəm ki, çox da narahat olmağa dəyməz. Amma bununla yanaşı təbii ki, müzakirələr getməlidir. Dəqiqləşdirmələr aparılmalıdır ki, həm dil enerjili olsun, həm də normalara əməl olunsun.
Başqa bir problemimiz isə ondan ibarətdir ki, bizim dilimizin uzun illər müxtəlif dillərin təzyiqi altında olub. İstər-istəməz bu gün dilimizdə ərəb sözləri, fars sözləri də var. Qrammatik xüsusiyyətləri, hətta tələffüz xüsusiyyətləri var. Rus dilinin, ingilis dilinin təsiri ilə intonasiya təsirinə qədər bu proses gedir. Buna qarşı mübarizə aparmaq lazımdır. Amma təcrid olunmaq da mümkün deyil.
- Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Tofiq Hacıyev Azərbaycandakı qanunların dilinin Füzuli dilindən fərqlənmədiyini bildirib. Tofiq Hacıyevin fikri ilə razısınız?
- Tofiq Hacıyev mənim elmi rəhbərim olub. Tofiq müəllim heç vaxt düşünmədiyi şeyi deməz. Bu düşüncə var. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, qanun dilinin öz tarixi, öz xüsusiyyətləri var. Uzun illər Azərbaycanda hökmdarlar qanunları, fərmanları, göstərişləri fars dilində veriblər. Ona görə də həmin model qalıb. Nəinki qanunlar, adicə ərizələrin, işgüzar sənədlərin dilinə baxaq. Böyük ali təhsili olmayan polis nəfəri bu gün televiziyada danışanda “Tərəfimizdən saxlanılmışdır” deyir. Sən buna etiraz edə bilərsən, amma bu etirazın mənası olmayacaq. Çünki bu modeldir. Gərək onun əvəzinə sən daha münasib bir variant təqdim edəsən. Məsələn, mən dəfələrlə təklif etmişəm ki, adi qanunlarımızın adında məsələn, “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət haqqında” qanununda “Haqqında” sözünə nə ehtiyac var? Qoy, elə “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət” qanunu olsun. Qanunların dilini dilçilər müəyyənləşdirmir, hüquqşünaslar müəyyənləşdirir. Bizim hüquqşünaslar hər dəfə bunu eşidəndə dərhal fikrə gedirlər və deyirlər ki, yox, birtəhər çıxır. Elə qanun adları var ki, mən də görürəm həqiqətən birtəhər çıxır (gülür). Çünki haqqında sözü müəyyən qədər sığortalayır. Bu məsələ bu günün, sabahın işi deyil. Mən əminəm ki, bu, tədricən düzələcək. Türkiyə türkcəsindəki qanunların dilinə baxsan eyni şeyi görəcəksən. Bizimkindən də ağır leksikon və sintaksis. Halbuki Türkiyə Atatürkün dil islahatından keçib. Özü də bu islahat 30-cu illərdə başlayıb 50-60-cı illərə qədər davam edib. Etiraz etsək də, bu proses hələ uzun müddət davam edəcək. Çünki bu həmin qanunların özünün təbiətindən irəli gəlir. Eyni şeyi elmi üslubda da görmək olar.
- “Tərəfimizdən saxlanılmışdır” deyən polis nəfərinə alternativ olaraq nə təklif edirsiniz?
- “Tutulmuşdur”, “Biz tutmuşuq”, “Saxlamışıq”. Çoxlu variantlar təklif olunub. Hələlik bunlar primitiv çıxır.
- Əgər Daxili İşlər Nazirliyi bunu hər hansı bir formada təsdiq etsə, polis müstəntiqi “Tərəfimizdən saxlanılmışdır” ifadəsini işlətməz...
- Bu tədricən aradan qalxmalıdır. Gərək buna etiraz olsun. Əvvəllər heç etiraz da olmurdu. Heç etiraz etmək barədə düşünmürdük də. Amma indi elə deyil. Dövlət başçılarının bir-birlərinə məktubları var. Rəsmi qəzetlərdə oxuyuruq, televiziyada səslənir. Məsələn, əlahəzrət filankəsə müraciət olunur. Bunlar bu gün bizim dilimizin işlək leksikonuna daxil deyil. Amma bir etiketdir və həmin dövlət başçısına, onların etiketinə hörmətdir. Yəni beynəlxalq səviyyədə olan etiket modelləri var.
- Rus dilində olan sözlərin qarşılıqlarının tapılması bəzən gülüş doğurur. Məsələn, “rozetka” sözü “elektrik yuvası” kimi tərcümə olunur...
- Demək, bu bizim reallığımızdır. Əlbəttə, Azərbaycan dilinə yeni söz gəlirsə, onu biz təklif etmirik. “Rozetka” sözünü bir müddət “paylayıcı” kimi işlətdilər, amma sözün nüfuzu olmadı, oturuşmadı. Sözün gərək nüfuzu olsun. Bunun tarixi əziyyətini çox görmüşük. Şifahi dilimizdə yazılı dilimizlə müqayisə olunmayacaq qədər çox söz var. Hətta o qədər çoxdur ki, onların lüğətini hazırlamaq olar. Həmin sözlər təbii axınla o sözlərin yerinə gəldi ki, onlar yazılı dilimizdə istifadə olunurdu, amma şifahi nitqdə mövcud deyildi. Məsələn, “ümumiyyətlə” sözünü yazıda istifadə etsək də, danışıqda işlətmirdik. Bizim dilimiz ikiləşib. Yəni yazı dilimizlə şifahi dilimizdə fərqlər var. Mən görməmişəm ki, kimsə elmi mühazirə oxumursa, iclasda deyilsə, danışanda rahatlıqla “ümumiyyətlə” sözünü işlətsin. Onun əvəzinə “voobşe”dən istifadə edəcək. Necə olur ki, “ümumiyyətlə”ni danışanda çətinliklə istifadə edirik, amma “voobşe” çox rahat gəlir?
- Bu hərf sayının çoxluğu ilə də bağlı ola bilər...
- Razıyam, o da var. “Tak çto”, “znaçit” və başqa sözlər şifahi nitqimizdə həddən artıq çox işlənir. Dil tarixi ilə məşğul olanlar bilir ki, bizdə sinonim sözlərdən ilk dəfə ən çox işlənəni “eynək”dir. Sonra gəlir “çeşmək”, və “gözlük”. Abdulla Şaiqin kitabının adı “Uşaq gözlüyü”dür. Amma danışanda bu sözlərin heç birindən istifadə etmək əvəzinə “oçki” deyirik. Yeni sözlərin lüğətini hazırlayırlar, amma bununla yanaşı alınma sözlərin tərcümə olunmasında çətinlik var. Tutalım, “Eurovision” sözünü götürək. Bu sözə qarşılıq olaraq “Avrogörüntü” sözü təklif olundu, amma işlənmədi. Bu mənada alınma sözlərə qarşılıq axtarmaq tendensiyası ağırdır. Yəni sözləri beyinlərdə möhkəmləndirmək çox çətindir. İstehsalatda, praktikada heç vaxt “təmir” demirik, hamı “remont” deyir. Hətta mənim üçün maraqlı oldu ki, Türkiyədən bura gələnlər bir müddət sonra “remont” sözündən istifadə etdilər. Bu, təkcə dil məsələsi yox, həm də təfəkkür məsələsidir. İnsan təfəkkürünün özünəməxsus tərəfi var ki, həm koloriti saxlayır, həm də milli kontekstdə söz axtarır. Amma milli kontekstdə söz axtarmaq daha çox intellektual səviyyədə deyil. Kütləvi səviyyədə bunun o qədər də şahidi olmuruq. Ona görə də publisistika və mətbuat ancaq müəyyən həddə intellektual səviyyədədir. Mütəxəssislər çalışırlar ki, bədii və elmi üslubda mümkün qədər milli söz tapsınlar. Ona görə də elmi əsərlərimizdə təbiətimizdən irəli gələn sinonimlik var. Beynəlxalq termindən sonra mütləq milli söz yazılır, yaxud əksinə. Ona görə ki, burda həm də anlaşmanın dəqiqliyi tələb olunur.
- Orfoqrafiya lüğəti tez-tez tənqid olunur, lüğətin təkmil olmadığı, hətta vəziyyətinin bərbad olduğu iddiası irəli sürülür. Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Tofiq Hacıyev demişdi ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti çox qüsurludur. Bu məsələ ilə bağlı nə düşünürsünüz?
- 20-ci illərdən üzü bu tərəfə tərtib olunan orfoqrafiya lüğətlərinin heç biri bərbad deyil. O kitabların hamısı dövrün, günün tələblərinə uyğun olub. Biz həmişə orfoqrafiya lüğəti ilə bağlı mübahisə edirik, amma orfoepiya lüğəti heç kimin yadına düşmür. Çünki o, yoxdur. Orfoqrafiya lüğətindən tələb olunur ki, Azərbaycan dilinin leksikonu mümkün qədər əhatə olunsun. Vaxtilə mükəmməl lüğətlərimizdə 40-50 min söz olanda düşünürdük ki, yaxşı lüğətdir. Bu gün bizim lüğətimizdə 100 mindən çox söz var və xeyli də söz var ki, o lüğətə düşməlidir. Demək istəyirəm, orfoqrafiya lüğəti kifayət qədər mükəmməldir. Amma burda prinsiplərin pozulmağı məsələsi var. Apastrof ləğv olunanda orfoqrafiya lüğətində “Şe’r” sözü “şeir” şəklində, “fe’l” sözü “fel” kimi yazıldı. Bu, prinsipin pozulmasıdır. Hazırda bunun üzərində iş gedir. İlk baxışdan xırda məsələ kimi görünə bilər, amma mühüm məsələdir. Başqa bir məsələ orfoqrafiya qaydalarının mükəmməl olmaması ilə bağlıdır. Orfoqrafiya məsələsi elədir ki, orda qaydalardan kənara çıxma olur. Amma bu o qədər az olmalı və əsaslandırmalıdır ki, qaranlıq qalan heç nə olmasın.
- Yəni orfoqrafiya lüğətinin son nəşrinə əminliklə istinad etmək olar ki, orda söz necə göstərilibsə, birmənalı şəkildə elə də yazılmalıdır?
- Əlbəttə! Mənim fikrim var ki, tədricən başqa məsələni qaldırım: “ədəbiyyat”, “mədəniyyət”, “səhiyyə” sözlərində iki samitə nə ehtiyac var? “Ədəbiyat”, “səhiyə” deyiriksə, ikinci hərfə ehtiyac qalmır. Hərf sözü sözdən fərqləndirməlidir. Fərqləndirmirsə, artıq şeydir. Amma buna qarşı opponentlər də ola bilər ki, ənənə var, necə yazılıbsa, elə də yazaq.
- Opponentləriniz kimlər ola bilər?
- Elə biri özüm. Özümə opponentlik edə bilərəm. (Gülür) Məsələn, “səciyyə” sözündə yuxarıda dediyim prinsip işləmir. Yəni sözü qoşa “y” ilə tələffüz edirik. Ona görə bu məsələdə mürəkkəblik və ziddiyyət var.
- Sabir Rüstəmxanlı bəzi məmurların ana dilində danışa bilmədiyindən narazılıq edir. Deyir ki, onlar özləri və övladları Azərbaycan dilində fikrini səlis ifadə edə bilmir...
- Tarix boyu bizim bu problemimiz olub. Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı”nı boş yerə yazmamışdı. İstənilən məmur Azərbaycan dilini bilməsə, o vəzifədə işləyə bilməz. Azərbaycan dilini bilməyən məmurumuz yoxdur. Amma baxır hansı səviyyədə bilir, necə danışır, necə yazır. Məmur xarici dilləri bilirsə, Azərbaycan dilini yaxşı bilən məmurdan qat-qat peşəkardırsa, onun da ayrı cür baxışı olur və bununla hesablaşmaq lazım gəlir. Ona görə də burda hesablaşmaq lazım olan amillər var. Amma tələb tələbdir: yəni məmur ana dilini, dövlət dilini gözəl bilməlidir. Bizim belə məmurlarımız var. Azərbaycan dili müəyyən intellektual səviyyəyə qalxmalıdır. Dünən, srağagünə qədər bizim bütün nazirliklərimiz rusca danışırdı. Rus dilində təhsil alan peşəkarları Azərbaycan dilini bilmir deyə, kənarda saxlamaq olmaz. Nəzərə almaq lazımdır ki, biz bir dövrdən başqa dövrə keçdik. Bu məsələdə ağrısız proses lazım idi ki, biz onu keçdik. Nəticədə bu gün Azərbaycan dilində yaxşı danışmayan məmur artıq əvvəlki kimi iddialı deyil, utanır. Bu, sosial-psixoloji mühitin yaranması deməkdir.
- Dil haqqında qanunun 19-cu maddəsində qanunun pozulmasına görə məsuliyyət nəzərdə tutulur. Kiminsə buna görə cəzalandırılmasının şahidi olmamışıq...
- Heç mən də şahidi olmamışam. Bunun çox aydın mexanizmləri var. Məsələn, hansısa küçə adı, məsələn, Mikayıl Müşfiq yox, “Müşviq” yazılıbsa, Bülbül yox, “Bül-bül” yazılıbsa, vətəndaş Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinə müraciət etməlidir. Aradan qaldırılmasa, vətəndaş qurumu məhkəməyə verə bilər ki, bu nə münasibətdir? Yaxud dərmanın üzərində Azərbaycan dilində məlumat yoxdursa, vətəndaş Səhiyyə Nazirliyinə müraciət edə bilər. Yəni bunun üçün aydın prinsiplər mövcuddur. Bu, restoran menyularına, reklamlara da aiddir. Rayon icra başçısının humanitar məsələlər üzrə müavini bilavasitə bu məsələyə cavabdehdir. Çünki bu, ideoloji işdir.
