Kulis.az Malik Atilayın tərcüməsində olan Nəcib Məhfuzun Nobel nitqini təqdim edir.

Xanımlar və cənablar!

İlk növbədə, İsveç Akademiyasına və onun Nobel Komitəsinə mənim uzun və davamlı yaradıcılıq səylərimə göstərdiyi yüksək diqqətə görə minnətdarlığımı və ümidvar olduğumu bildirmək istəyirəm ki, burada iştirak edənlər onların əksəriyyətinə tanış olmayan dildə səbrlə mənim onlara ünvanlanmış sözlərimi dinləyəcəklər. Ancaq dil mükafatın əsl sahibidir və onun melodiyası ilk dəfə səslənməlidir, amma çox ümid edirəm ki, mədəniyyətinizin tarixində sonuncu dəfə deyil.

Cənablar!

Qahirədə olan xarici qəzetin müxbiri mənə dedi ki, mənim adımın mükafat laureatı elan edildiyi vaxt sükut hökm sürürdü və çoxları kim olduğumu soruşurdu. İcazə verin, özümü sizə insan təbiətində mövcud olan obyektivlik növü ilə tanış edim. Mən tarixin axarında nikah bağlamış iki sivilizasiyanın oğluyam. Birincinin yaşı yeddi min ildir, bu, fironlar dövrünün sivilizasiyasıdır. İkinci əsr min dörd yüz ildir, bu İslam sivilizasiyasıdır. Açığı, sizin heç birinizi, yüksək mədəniyyət və elm adamlarını bu iki sivilizasiya ilə tanış etməyə ehtiyac yoxdur. Fironların sivilizasiyasından danışarkən fəthləri və imperiyaların qurulmasını qeyd etməyəcəyəm. İndi bununla fəxr etmək adət deyil, müasir vicdan, şükür Allaha, belə xatirələrə sevinmir. Bu sivilizasiyanın özü üçün tək Tanrını ilk kəşf etdiyi, insanda mənəvi hiss oyatması barədə danışmayacağam. Bu uzun mövzudur, üstəlik, aranızda firon-peyğəmbər Akhenatonun hekayəsini bilməyən yoxdur. Mən bu sivilizasiyanın incəsənət və ədəbiyyatda əldə etdiyi nailiyyətlərdən, piramidalar, Sfinks, Karnak məbədi kimi möcüzələrdən danışmayacağam. Bu abidələri öz gözləri ilə görməyi qismət olmayanlar isə onlar haqqında oxuyub, obrazlarını görüblər. İcazə verin, nağılçı olan mən qısa bir hekayə ilə fironların sivilizasiyasını təsvir edim. Papirus üzərində yazılmış mətnin tarix üçün qorunub saxlandığı hekayəyə qulaq asın: bir firon onun hərəmindən olan bir qadının öz yoldaşlarından bir kişi ilə pis münasibətə girdiyini eşidir. Gözlənilirdi ki, onun hər ikisi ilə amansız davranacaq, dövrün adət-ənənəsinə uyğun olaraq. Lakin firon ən yaxşı vəkilləri yanına çağıraraq, ədalətli qərar çıxarmaq üçün həqiqəti bilmək istədiyini bildirərək, ona çatan şayiələrin araşdırılmasını tələb edir. Belə bir hərəkətdə, inanıram ki, imperiya yaratmaqdan, piramidalar tikməkdən daha böyüklük , əzəmətlilik var. O, əzəmət hər cür sərvətdən üstündür, çünki sivilizasiyanın əzəmətindən xəbər verir. İmperiya yox oldu, uzaq keçmişin ənənəsinə çevrildi. Bir gün piramidalar da yox olacaq. Amma insan ağlı və vicdanı sağ olduğu müddətcə haqq və ədalət qalacaq.

İslam sivilizasiyasından danışarkən xatırlatmayacağam ki, o, nə azadlıq, bərabərlik və tolerantlığa əsaslanan bəşər ümmətini Yaradanın himayəsi altında yaratmağa çağırırdı, nə də onun bəşər tarixinin ən böyük şəxsiyyəti - hətta sizin mütəfəkkirlər arasında belə onu belə adlandıranlar var idi, nə də onun fəth etdiyi geniş ərazilərdə minlərlə minarənin ucaldılması, hər yerdə - Hindistan və Çin sərhədlərindən tutmuş Fransa sərhədlərinə qədər - imana, təqvaya çağırması, hər sözündən xeyirxahlıq eşidilməsi. Bunlar hər biri sizlərə tanışdır. İslam sivilizasiyasının kölgəsində dinlərin və xalqların birgə yaşadığı, nə əvvəl, nə də sonra görünməmiş o unikal tolerantlıq və qardaşlıq mühitini xatırlatmağa başlamayacağam. Amma mən sizə bu sivilizasiyanın ən mühüm xüsusiyyətlərindən birini ortaya qoyan dramatik və təsirli bir nümunə vermək istəyirəm. Müsəlmanların Bizans imperiyasını məğlub etdikləri döyüşdən sonra əsirləri geri qaytararaq qədim yunan irsindən fəlsəfə, tibb və riyaziyyata aid kitablar aldılar. Bu, insan ruhunun elmə, biliyə yiyələnməyə can atmasına dəlil deyilmi?! Səmavi dinin şagirdi bütpərəstlik mədəniyyətinin hikmətini öyrənməyə can atır. Bu iki sivilizasiyanın qoynunda doğulmaq, onların bəhrələrindən, ədəbiyyatından, incəsənətindən qidalanmaq, sonralar sizin zəngin və gözəl mədəniyyətinizin nektarını udmaq mənim bəxtimə düşdü, cənablar. Bu mənbələrdən və şəxsən yaşadığım kədərlərdən mənə ilham gəldi və sözlər doğuldu, xoşbəxtlikdən məni ən yüksək, "Nobel" mükafatı ilə təltif edən hörmətli Akademiyanız tərəfindən yüksək qiymətləndirildim. Akademiyaya öz adımdan və bu sivilizasiyaların çoxdan keçmiş böyük yaradıcıları adından təşəkkür edirəm.

Cənablar!

Bu üçüncü dünya insanının başqa narahatlıqlarını bir kənara qoyub özünü necə yazmağa həsr edə biləcəyini düşünə bilərsiz? Sual aktualdır. Mən borcların ağırlığı altında əzilən, ödənilməsi onu tam yoxsulluqla təhdid edən, Asiyada xalqları daşqınlardan, Afrikada isə aclıqdan ölən bir dünyadan gəlirəm. Cənubi Afrikada milyonlarla vətəndaş və bu, insan haqları dövründədir - bütün insan hüquqlarından məhrumdur, sanki xalqın sıralarından kənarlaşdırılıb. İnsanlar mənim torpağımda hər yerdə ölürlər - vətənləri üçün, ac qalmamaq üçün, yaşamaq üçün ölürlər...
Bu qəhrəmancasına, nəcib mübarizəyə girənlərin - kişilərin, qadınların, gənclərin, uşaqların sümüklərini qırmaqla, öldürməklə, həbsxanalarda, düşərgələrdə işgəncə verməklə, evlərini viran etməklə cəzalandırılır. Və hər yerdə yüz əlli milyon ərəb qəzəb və kədərlə seyr edir ki, bu, əgər davamlı və ədalətli sülh istəyənlərin müdrikliyi qalib gəlməsə, bütün regionun faciəsini təhdid edir. Və doğrudan da, "üçüncü dünya"dan olan insan necə yazı ilə məşğul ola bilər? Nə yaxşı ki, sənət səxavətli və mərhəmətlidir, o, xoşbəxtlərlə yanaşı yaşayır və bədbəxtlərdən əl çəkmir, hər ikisinə xidmət edir, hər bir insanı həyəcanlandıran şeyi ifadə edir.

Sivilizasiya tarixinin bu həlledici məqamında insan mənliyinin boşluqda əriməsi ağlasığmaz və qəbuledilməzdir. Bəşəriyyət, şübhəsiz ki, artıq ən azı yetkinlik yaşına çatmışdır. Nəhənglər arasında barışıq xəbərçiləri meydana çıxıb və ağıl məhv və ölüm qüvvələrinə qalib gəlməyə hazırlaşır. Alimlər ətraf mühiti sənaye çirklənməsindən xilas etmək problemini həll etmək üçün mübarizə apardıqları kimi, mədəniyyət işçiləri də bəşəriyyəti mənəvi çirklənmədən təmizləmək üçün mübarizə aparmağa borcludurlar. Bizim sivil dövlətlərin rəhbərlərindən və onların sahibkarlarından əsl sıçrayış etməyi, müasir dünyaya yeni, qərəzsiz baxışla baxmağı tələb etməyə haqqımız və borcumuz var. Əvvəllər hər bir lider yalnız öz millətinin mənafeyi naminə hərəkət edirdi, qalanlarına rəqib və ya istismar obyekti kimi baxır, öz üstünlüyündən və şəxsi şöhrətindən başqa bütün digər dəyərlərə etinasız yanaşırdı. Bunun adı ilə əxlaq dağıdılıb, prinsiplər pozulub, ləyaqətsiz üsullara haqq qazandırılıb, saysız-hesabsız insan ölümə məhkum edilib. Yalan, hiylə, xəyanət və qəddarlıq bəsirət möcüzəsi kimi ehtiram edilir, böyüklüyün sübutu kimi görülürdü. Bu gün yanaşma kökündən dəyişməlidir. Bu gün sivil liderin böyüklüyü onun dünyagörüşünün qlobal xarakterinə və bütün bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət hissinə görə qiymətləndirilməlidir. İnkişaf etmiş dünya və "üçüncü dünya" bir ailədən başqa bir şey deyil. Hər bir insan öz elminə, müdrikliyinə və sivilizasiyasına uyğun olaraq buna cavabdehdir. Ümid edirəm ki, "üçüncü dünya" adından sizə bir neçə söz desəm, səlahiyyətlərimi aşmayacağam: "bizim dərdlərimizin sadəcə müşahidəçisi olmayın, siz "üçüncü dünya"da öz imkanlarınıza uyğun nəcib rol oynamalısınız. Üstünlüyünüz sizi məskunlaşan dünyanın hər bir küncündəki hər bir bitkiyə, heyvana, hətta insana da qayğı göstərməyə məcbur edir. Danışmaq yetər, hərəkət etmək vaxtıdır. Beynəlxalq soyğunçuların və vicdanı pis insanların dövrünü bitirməyin vaxtıdır. Biz bütün dünyanın yaxşılığını düşünən liderlər dövrünə qədəm qoymalıyıq. Cənubi Afrikada məzlumları xilas edin. Afrikada acları xilas edin. Borcluları sərt iqtisadi qanunlardan xilas edin. Rəhbərlərə deyin ki, onların insanlıq qarşısındakı məsuliyyəti elm qanunlarına riayət etmək öhdəliyi ilə müqayisədə onlar üçün prioritet olmalıdır, bu da öz vaxtını artıq başa vurmuş ola bilər".

Cənablar!

Bağışlayın, sizi bir az çaşdırmış kimi hiss edirəm, amma "üçüncü dünya"dan olan insandan nə gözləmək olar! Demirlərmi ki, hər səhəng ancaq ona tökülənləri süzər sizin üçün?
Bəs onda onun böyük qurucusunun elmə, ədəbiyyata, ali humanist dəyərlərə xidmət naminə bəslədiyi sivilizasiya vadinizdə olmasa da, insanın səsi hardan cavab tapa bilər? Günlərin birində bir nəfər günahlarının bağışlanmasını diləyərək malını xeyirxah işlərə, elmə bağışladı və biz "üçüncü dünya övladları" ümid edirik ki, onun əməli, vəzifəsini dərk etməsi güclülərə örnək və nümunə olar.

Cənablar!

Ətrafımızda baş verənlərə baxmayaraq, mən düzəlməz optimist olaraq qalıram. Kantdan sonra təkrar etməyəcəyəm ki, o biri dünyada xeyir zəfər çalacaq. Hər gün yaxşı qalib gəlir. Ola bilsin ki, pislik təsəvvür etdiyimizdən çox zəifdir. Bunun təkzibolunmaz sübutlarını görürük. Yaxşılıq qalib gəlməsəydi, hara baxsa sərgərdana dolaşan, heyvanların, zəhərli böcəklərin, təbii fəlakətlərin, epidemiyaların qurbanına çevrilən, qorxu və eqoizmin qurbanına çevrilən bir ovuc insan insanlığa çevrilə bilməzdi, xalqlara və millətlərə bölünüb, kəşflər edib, yaradıb, kosmosu fəth edib və insan hüquqlarını müdafiə edə bilməzdi. Fakt budur ki, pislik qorxunc və ucadır və insan sevincdən daha çox kədərlərini xatırlayır. Şairimiz Əbu-l-Əla əl-Maarri haqlı olaraq demişdir: "Ölüm saatının iztirabları doğum saatının sevincindən yüz dəfə güclüdür".

Cənablar!

Bir daha təşəkkür edirəm və üzr istəyirəm.

• Məşhur müğənni vəfat etdi
• Poçtla bomba göndərən riyaziyyatçı - Qismət
• Fəsillər - Fuad Əhmədovun hekayəsi