Kulis.az Məti Osmanoğlunun "Buzovnada aşıq məclisi və ya “Tatar nəğməsi”nin qeyri-adi səyahəti" yazısını təqdim edir.

Tələbə yoldaşım Aida Əfəndiyevanın əziz xatirəsinə

Tarixə izi düşən həmin məclis 1842-ci ilin yayında, buzovnalı zadəgan, el içində hörmət-izzət sahibi Əlyar bəyin evində rus qonağın şərəfinə qurulmuşdu. Qonaq cavan şərqşünas alim, Azərbaycan, eləcə də ərəb və fars dillərinə yaxşı bələd olan İlya Nikolayeviç Berezin (1818-1896) idi.

İ.N. Berezinin Şərq səyahəti Kazan Universitetinin tədris proqramı çərçivəsində, əslən azərbaycanlı professor Mirzə Aleksandr Kazım bəyin məsləhəti və elmi rəhbərliyi ilə təşkil olunmuşdu. Üçillik səyahət Həştərxandan başlayıb, Bakıdan, Təbrizdən, Tehrandan keçəcək, oradan Bağdada, Fələstinə, Qəzzaya (o vaxt yer üzündə İsrail adında dövlət yox idi) qədər uzanacaq, İstanbulda tamamlanacaqdı...
1849-cu ildə İ.N.Berezin “Şərq səyahəti”nin birinci hissəsinin təfərrüatlarını, səfər təəssüratlarını əks etdirən “Dağıstana və Zaqafqaziyaya səyahət” adlı kitabını nəşr etdirdi. O, artıq Kazan Universitetinin professoru, Şərq ədəbiyyatı magistri, Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin və Ölkə Ədəbiyyatını Sevənlər Cəmiyyətinin həqiqi üzvü (titillarının siyahısı xeyli uzundur) idi. [9] Kitabdan əvvəl isə Rusiyanın elmi ictimaiyyəti onun “Abşeron yarımadasına səfər” adlı əsəri ilə tanış olmuşdu.[8] “Dağıstana və Zaqafqaziyaya səyahət” kitabı Rusiya imperiyasının Azərbaycan və ümumilikdə İslam dünyası ilə bağlı siyasətindən tutmuş, Azərbaycan milli düşüncəsinin, coğrafiyasının, mədəniyyətinin, etnoqrafiyasının tarixini öyrənməyə qədər bir çox istiqamətlərdə tədqiqat aparmaq üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyan mənbələrdəndir.

Səyahətin başlanğıcında, 1842-ci ilin yayında cavan rus səyyahının yol üstündəki növbəti dayanacağı Bakı idi. “Müxtəlif təəssüratlar əldə edəndən, eləcə də uzaq olmasa belə, uzun sürən səyahətdən sonra Buzovnaya, Əlyar bəyin qonaqpərvər evinə qayıtdım. Buraya yığılan camaatı Şərqin şam süfrəsi gözləyirdi, şam yeməyindən sonra isə yorğun qonaqları şənləndirmək üçün müsəlman çalğıçılar və müğənnilər gəldilər. Orkestr dörd musiqi alətindən ibarət idi”[9, s.276].

İ.N.Berezin, orkestr adlandırdığı sazəndələr qrupuna birinin səsi yüksək və musiqili, digərinin səsi alçaq və “xoşa gəlməyən” iki “barabandan” ibarət qoşa nağaranın, balalaykaya bənzəyən dördsimli sazın, fleyta qəbilindən olan balabanın və çəmbəri misdən tökülmüş qavalın daxil olduğunu göstərir. “Orkestri saz idarə edir, musiqi əsərinin ifa olunduğu orkestrə ton verən sazdır: sazı çalan müsiqiçi eyni zamanda primo-tenordur” [9, s.276]. Primo-tenor deyəndə müəllif əsas vokal ifaçını nəzərdə tuturdu. Müəllifin məclisdə gördüyü yerli müsiqi alətlərinin adlarını rus və Avropa musiqi alətləri ilə müqayisədə verməyi isə əsərin üslubu ilə bağlıdır – “Şərqə səyahət” kütləvi rus oxucusuna ünvanlanmışdır...

Əlyar bəyin məclisində mahnıların bir-birini əvəz etdyinə diqqət çəkən İ.N.Berezin həmin ziyafətdən sonra Tehranda, Qahirədə və İstanbulda ən yaxşı müsəlman müğənniləri dinlədiyini, ancaq Abşeron yarımadasında Əlyar bəyin evindəki ifanın onun üçün daha xoş və yaddaqalan olduğunu xüsusi vurğulayır. İ.N.Berezin Abşeron aşığının (onu “bard” adlandırır) səsləndirdiyi mahnılardan birini yadında saxladığını bildirir və həmin mahnının sözlərini sərbəst şəkildə rus dilinə çevirərək oxuculara təqdim edir. [9, s. 277-278]

Mahnının mətnində ədəbiyyat tarixi və bu məqalənin yazılma məqsədi baxımından daha maraqlı görünən hissə nəqaratdır:

Не бросай камней,
Я уж раненой…

(Mənə daş atma,
Onsuz da mən yaralıyam...)

İşin maraqlı tərəfi budur ki, İ.N.Berezinin Abşeron aşığından eşitdiyi bu misralar Abbasqulu ağa Bakıxanovun şeiri kimi təqdim olunan “Tatar nəğməsi”nin nəqaratı ilə, demək olar ki, eynidir:

Atma daş, yarımdan mən aralıyam,
Onsuz da ürəkdən mən yaralıyam...[1, s.438-439]

“Tatar nəğməsi”ni Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi çərçivəsində ilk araşdıran, mənim müşahidələrimə görə, professor Feyzulla Qasımzadə olub. Böyük alimin “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabından oxuyuruq: “A. Bakıxanov 40-cı illərdə (1840-cı illər nəzərdə tutulur – M.O.) Tiflisdə yaxın dostu polyak şairi Lado Zablotskiyə azərbaycanca bir şeir təqdim etmişdi. Şeir Lado Zablotskinin çox xoşuna gəldiyi üçün, onu nəsrən polyak dilinə tərcümə edərək o zamanlar Tiflisdə yaşayan rus şairi Y. P. Polonskiyə vermişdi. Y. P. Polonski şeiri polyak dilindən ruscaya nəzmən çevirib Tiflisdə çıxan “Zakavkazski vestnik” qəzetinin 1847-ci il 3-cü nömrəsində “Tatarskaya pesnya” başlığı altında nəşr etdirmişdi. Y.P.Polonski bu şeiri yenidən işləyərək, 1851-ci ildə Tiflisdə “Neskolko stixotvoreniy” adlı kiçik şeirlər məcmuəsində ikinci dəfə nəşr etdirmişdir. Kitabçada Y.P.Polonskinin bu qeydinə rast gəlirik: “Tatar nəğməsi”ni mərhum Abbasqulu xan polyak şairi Zablotskiyə vermişdi. Mən onunla Kulpakda (Tiflisdə - dəqiqləşdirmə F.Qasımzadənindir – M.O.) ölümündən bir il əvvəl, 1845-ci ildə (istinad olunan mənbədə 1846-cı il göstərilib – M.O.) tanış olmuşam. Bu nəğməni o, nəsrən polyak dilinə çevirmişdi. Mən də bacardığım qədər onu rusca nəzmən tərcümə etdim” [2, s.154].

“Tatar nəğməsi” və bu şeirə dair F.Qasımzadənin istinad etdiyi qeyd ilə Y.P.Polonskinin 1855-ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr etdirdiyi “Şeirlər” (“Стихотворения”) kitabında da rastlaşırıq.
Ancaq burada diqqət yönəltmək istədiyim bəzi incə məqamlar var.

Birinci məqam, F.Qasımzadənin də qeyd etdiyi kimi, Y.P.Polonskinin “Закавказский вестник” qəzetinin 1847-ci il 3-cü nömrəsində nəşr etdirdiyi və yazılma tarixi kimi 1846-cı ili göstərdiyi mətnlə növbəti nəşrlərdəki mətnin fərqli olmasıdır. Bu barədə Y.P.Polonskinin 1954-cü ildə Leninqradda “Sovetskiy pisatel” nəşriyyatı tərəfindən “Şairin kitabxanası” seriyasından nəşr edilmiş “Şeirlər və poemalar” kitabında maraqlı şərhlər verilib. Kitabın tərtibçisi və ön sözünün müəllifi məşhur rus ədəbiyyatşünası, ədəbiyyat tarixçisi Boris Nikolayeviç Eyxenbaumun şərhində F.Qasımzadənin istinad etdiyi mənbələrdə – “Закавказский вестник” qəzetində və “Несколько стихотворений” (1851) məcmuəsində verilmiş mətnlərin bir-birindən fərqləndiyi, eləcə də şeirlə bağlı qəzetdəki izahatın məcmuədəki izahatla eyni olmadığı vurğulanır. Y.P.Polonski 1847-ci ildə “Tatar nəğməsi”ni qəzetdə belə bir qeydlə nəşr etdirib: “Bu nəğmə Abbasqulu xan tərəfindən tərcümə edilib, cənab Lado Zablotskinin topladığı və çap etdirmədiyi Şərq nəğmələri məcmuəsinə salınıb, məcmuədə nəğmə polyak dilinə nəsrlə çevrilib. Mən nəğmənin ölçüsünü tamamilə sərbəst vermişəm”... [12, s.501]

Aydınlıq üçün bildirək ki, Y.P.Polonskinin “Закавказский вестник” qəzetində nəşr etdirdiyi, Q.P.Danilevski adlı şəxsə ithaf olunmuş “Tatar nəğməsi” 36 misradan ibarətdir və mətn boyunca eyni nəqarat dörd dəfə təkrarlanır:

Не бросай в меня камнями!..
Я и так уже ранена...

Rus dilininin qrammatik qaydalarını nəzərə alsaq, bu nəğməni söyləyən və ya nəğmənin lirik qəhrəmanı qızdır...

“Tatar nəğməsi” ilə bağlı diqqət yönəldilməli olan daha bir məqam da nəğmənin mətninin müəllifinin kimliyidir. Nəğməni polyak dilindən rus dilinə sərbəst tərcümə etdiyini bildirən Y.P.Polonski izahat qeydlərindən heç birində (nə qəzetdə, nə də kitabda) nəğmənin müəllifinin Abbasqulu xan olduğunu göstərməyib, sadəcə, nəğməni Abasqulu xanın tərcümə edərək Zablotskiyə verdiyini yazıb. Yeri gəlmişkən, vurğulamağı zəruri sayıram ki, həm İ.N.Berezin, həm də Y.P.Polonski (eləcə də Fridrix Bodenştedt) Abbasqulu ağa Bakıxanovun adını Abbasqulu xan kimi çəkirlər ki, mən bunun daha dəqiq olduğu qənaətindəyəm. Abbasqulu xan Bakı xanının varisi idi və müasirləri tərəfindən onun adının xan kimi anılması daha etik və daha dəqiq hesab edilməlidir. Ancaq mən bu yazıda indiyədək vərdiş etdiyimiz qaydaya əməl olunmasında elə bir ciddi qüsur görmürəm...

Onu da qeyd etməyin faydalı olacağını düşünürəm ki, XIX əsrdə istər Avropada, istərsə də Rusiyada Şərq xalqlarının mahnılarının toplanmasına və nəşrinə böyük maraq göstərilirdi və Avropa yazıçılarının Qafqazda xalq mahnılarına fəal münasibətinə də bu kontekstdə yanaşılmasının daha məqsədəuyğun olduğu qənaətindəyəm.

Bu sahədə ən maraqlı təşəbbüsü slavyan mənşəli şair, şərqşünas və diplomat Aleksandr Xodzko göstərmişdi. Xodzkonun 1842-ci ildə nəşr etdirdiyi “Specimens popular poetry of the Persia”- “Populyar İran poeziyası nümunələri” adlı kitabı “Şimali İranda qaçaq-ozan Koroğlunun macəraları və şeirləri, Xəzər sahilində məskunlaşmış insanların ağızdan toplanmış və tərcümə edilmiş nəğmələri, filoloji və tarixi qeydlərlə” başlığı ilə təqdim olunmuşdu. Bu kitabda “Koroğlu” dastanının 13 qolu ilə yanaşı, Azərbaycan mahnılarının mətnləri, bəzi mahnıların musiqi notları, həmçinin mahnı mətnlərinin daha yaxşı anlaşılması üçün müəllifin şərhləri və icmal səciyyəli yığcam yazıları da verilmişdir. Kitabdakı mahnılardan biri “Aderbajanian Song” – “Azərbaycan nəğməsi” (“tatar nəğməsi” deyil, “Azərbaycan nəğməsi”!) adlanır və müəllif bu mahnı haqqında kiçik bir şərh yazmışdır: “Bu, İranın şimalında ən populyar mahnılardan biridir və... adətən, rəqslə müşayiət olunur”. [14, s. 411]. İşin daha maraqlı tərəfi kitabın sonunda bu mahnının musiqisinin not yazısının verilməsidir. A.Xodzkonun nəşr etdirdiyi musiqi əsəri barədə bu sahənin mütəxəssisi Ə.İsayevin təhlili çox maraqlıdır. "Azərbaycansayağı" (“Azərbaycan nəğməsi”ndən söhbət gedir – M.O.) başlıqlı ... not nümunəsi geniş yayılmış "Qalanın dibində" xalq mahnısının çoxsaylı şəklidəyişmələrindən (variantlardan) biri olub, "yallı"lar janrına aid edilməlidir. Deyilənlər bu mahnının Naxçıvan bölgəsindəki hazırkı ifa şəkli ilə deyil, hələ o zamanlar A.Xodzkonun mahnının rəqslə müşayiəti haqqında qeydi ilə də təsdiqlənir (not nümunəsi N2).
Göstərilən melodiyanın rus bəstəkarlıq məktəbinin faydalandığı nümunələrlə böyük oxşarlığı danılmazdır. Bu sırada M.İ.Qlinkanin "Ruslan və Lyudmila" (bu əsər ilk dəfə 1842-ci ildə tamaşaya qoyulmuşdur – M.O.), M.A.Balakirevin "Tamara" simfonik poemasının və A.A.Alyabyevin fortepiano üçün "Asiya mahnıları əsasında fransız kadrili" əsərlərini göstərmək olar”. [3]

Bu araşdırma üçün işin ən maraqlı tərəfi bundan ibarətdir ki, Xodzkonun kitabının “İran türkləri” bölməsində “Azərbaycan mahnısı” adı ilə nəşr etdirdiyi mahnının nəqaratı artıq bizə tanışdır: “Atma daş, mən yaralıyam”...

Ə.İsazadənin musiqi notlarına əsaslanaraq qeyd etdiyi kimi, A.Xodzkonun qələmə aldığı “Azərbaycan nəğməsi” “Qalanın dibində” mahnısının bir variantı idi. Mahnının ingiliscə mətnində də qəhrəman “Qalanın dibində” və qırmızı geyimdə təqdim olunub:

Do not throw stones;
I am wounded.
My beloved is dressed in red, and I in black.
There grow three rose-trees under the walls of the town… [14, s.411]

Atma daş,
Mən yaralıyam;
Sevdiyim al geyib, mən isə qara.
Qalanın dibində üç gül açıbdır...

Qeyd edək ki, Y.Polonskinin Abbasqulu xana istinadən qələmə aldığı “Tatar nəğməsi”nin qəhrəmanını da “Qalanın dibində” qırmızı geyimdə görürük:

Он у каменной башни стоял под стеной;
И я помню, на нём был кафтан дорогой;
И мелькала, под красным сукном,
‎Голубая рубашка на нём…

Qalanın dibində durmuşdur yarım,
Əynində bahalı arxalığı var.
Qırmızı mahutun altından onun
Mavi rəng köynəyi gün kimi parlar. (Tərcümə M.Sultanovundur)

A.Xodzkonun “daş atmaq”la bağlı şərhi də son dərəcə maraqlıdır: “Evlərin hündür hasarla dövrəyə alındığı və bircə girişinin olduğu İranda sevənlər öz sevdiklərinə gəldiyini bildirmək üçün hasardan içəri daş atırlar”... [14, s.411]

Bir daha vurğulamaq istəyirəm ki, XIX əsrin ilk yarısında xalq mahnılarının toplanmasına kütləvi maraq var idi. Fridrix Bodenştedt 1845-ci ildə İrəvanda olarkən qarşısına qoyduğu vəzifələrdən biri orada yaşayan xalqların – azərbaycanlıların, kürdlərin və ermənilərin mahnılarının mətnlərini yazıya almaq idi və Tiflisə qayıdarkən özü ilə Azərbaycan xalq nəğmələrindən (o zamanın ifadəsi ilə “tatar nəğmələrindən”) ibarət şeir toplusu gətirdiyini və həmin mətnləri Mirzə Şəfi ilə birlikdə təhlil etdiklərini yazırdı: “Səyahət zamanı qeydə aldığım yazıları, eləcə də Abovyanın təqdim etdiyi kiçik bir topludakı kor aşıq Keşişoğlunun oxuduğu tatar nəğmələrini birlikdə təhlil etdik”. [15, 186]

F.Bodenştedt İrəvana səyahət zamanı qeydə aldığı, elmi baxımdan böyük maraq doğuran və tədqiqatçılarımız üçün faydalı ola biləcək belə bir müşahidəsini də bölüşür: “Süfrə arxasında bizi bir nağılsöyləyən (söhbət aşıqdan gedir – M.O.) oxuduğu mahnılar və danışdığı hekayələrlə əyləndirirdi. Hamıya aydın olsun deyə deyirəm, o, ermənilərə öz doğma dilləri qədər yaxın olan tatar dilində danışırdı. Bəli, bu elin (ermənilər nəzərdə tutulur – M.O.) xalq mahnılarının əksəriyyəti tatar dilində yazılmışdır”. [15, 175]

F.Bodenştedtin Mirzə Şəfi və digər Şərq şairlərinin əsərlərini Avropada “nəğmələr” kimi təqdim etməsi və tanıtması da o dövrdə Qərbin nəğmələrə nə qədər böyük əhəmiyyət verdiyinin, xüsusilə Şərq nəğmələrinin burada nə qədər populyar olduğunun bir göstəricisi kimi başa düşülə bilər. Ədəbiyyat tariximizdə Mirzə Şəfiyə qədər heç bir divan şairi nəğmə mətnlərinə görə məşhur olmamışdır.
Qafqazda, Azərbaycan dilinin dominant olduğu mədəni mühitdə polyak şairi Lado Zablotskinin Şərq, eləcə də Azərbaycan xalq mahnılarının mətnlərindən ibarət kitab nəşr etdirmək istəməsi, dostu A.Bakıxanovdan Azərbaycan (rusların ozamankı təbirinə görə, “tatar”) xalq mahnısının mətnini alması müstəsna hadisə kimi qiymətləndirilməməlidir. Çox ehtimal ki, A.Bakıxanov ona Azərbaycanın qüzeyində və güneyində, eləcə də öz doğma şəhərində – Bakıda populyar olan və İ.N.Berezinin 1842-ci ildə Buzovnada, yerli zadəgan Əlyar bəyin ziyafətində aşıqdan eşitdiyi, sonradan səsi-sorağı Londondan və Peterburqdan gələn xalq mahnısının variantlarından birinin mətnini tərcümə edib vermişdi.

A.Bakıxanovun kitablarındakı “Tatar nəğməsi”nin həcmi və quruluşu “Закавказский вестник” qəzetindəki şeirdən xeyli fərqlidir. Bunun Y.P.Polonskinin 1851-ci ildə Tiflisdə nəşr etdirdiyi “Bir neçə şeir” və daha sonra, 1855-ci ildə Peterburqda nəşr etdirdiyi “Şeirlər” kitabında “Tatar nəğməsi”nin ilk variantına düzəliş etməsi, eləcə də kitaba “Tatar nəğməsi” başlığı altında tamamilə yeni bir şeir əlavə etməsi ilə bağlı olduğunu ehtimal etmək mümkündür. Fəqət burada da bəzi “əmma”ların ortaya çıxdığını görürük.

1846-cı ildə yazılmış və “Закавказский вестник” qəzetində çap olunmuş varianta sonradan əlavə edilmiş üç misra (bu misralar A.Xodzkonun “Azərbaycan nəğməsi”ndə də var!) bunlardır:

Весь народ ходит в праздничных
Одеяниях;
Я одна только в трауре. [13, s.170]

El-aləm
bayram libasında gəzir;
Təkcə mən yasdayam.

Görünür, qəzetdə çap olunmuş varianta yeni misrlar əlavə olunduğuna görə “Şeirlər” kitabında birinci nəğmənin yazılma tarixi 1851-ci il göstərilib. [13, s.171] Bundan sonra isə eyni kitabda yazılma tarixinin 1852-ci il göstərildiyi [13, s.173] ikinci nəğmə gəlir...

Buradan o qənaətə gəlmək mümkündür ki, Y.P.Polonski ikinci nəğməni Tiflisdən gedəndən sonra, A.Bakıxanovun Zablotskiyə verdiyi mətndən tamamilə fərqli başqa bir mənbədən faydalanaraq, ya da yaddaşına və Tiflis təəssüratlarına güvənərək qələmə almışdır. Bu barədə mülahizələrimi bir qədər sonra bildirəcəyəm. Dəqiq olanı budur ki, əlimizdə iki fərqli nəğmənin mətni var. Y.P.Polonskinin hələ həyatda ikən özünün nəşrə hazırladığı beşcildlik külliyyatının birinci cildində də bu nəğmələr “Татарские песни” (“Tatar nəğmələri”) başlığı altında iki fərqli şeir kimi veirilib. [10, s.126-130]
Birinci nəğmə, artıq qeyd edildiyi kimi, sevgilisinin həsrətini çəkən qızın dilindəndir: şeirin məzmunundan anlaşılan budur ki, nəğməni söyləyən qız Arazın o tayındadır, onun sevgilisi İran ordusunun sərbazıdır və sevənlərin arasını İrəvan dağları kəsib. Qız inanmaq istəyir ki, aradakı dağların o biri üzündə, Gürcüstan qızlarının gözəlliyinin parıltısı ilə ürəklərin ovlandığı yerdə sevgilisi ona dönüklük etməyəcək. Şeirin sonunda döyüş meydanından gələn ölüm xəbərlərinə görə qız titrəyə-titrəyə sevgilisi üçün dualar pıçıldadığını deyir. Şeirin yeddi misradan ibarət olan hər bir bəndi iki misralıq nəqaratla tamamlanır:

Не бросай в меня камнями!..
Я и так уже ранена…

1852-ci ildə yazılmış və “Tatar nəğməsi”nə əlavə olunmuş ikinci mətn isə həm məzmununa, həm də formasına görə birinci nəğmənin mətnindən tamamilə fərqlənir. Qızla oğlanın dialoqu kimi qurulan bu şeir aşıq deyişməsi formasındadır: dörd bənddən ibarət nəğmədə birinci və üçüncü bəndlər oğlanın, ikinci və dördüncü bəndlər qızın dilindən verilir: başqa sözlə, qızın dilindən verilən hər bəndə oğlan cavab qaytarır...

B.N.Eyxenbaumun Y.P.Polonskinin 1954-cü ildə nəşr edilmiş “Şeirlər və poemalar” kitabına yazdığı giriş sözündə şairin 1846-1851-ci illərdə Tiflisdə yaşayarkən Azərbaycan folkloruna ciddi maraq göstərdiyi xüsusi vurğulanıb: “Polonskinin arxivində onun Azərbaycan folkloruna ciddi marağı olduğunu göstərən materiallar: xalq mahnılarının, atalar sözlərinin, ayrı-ayrı ifadə və sözlərin yazıları var. Azərbaycan şairi və alimi Bakıxanovun (Abbasqulu xanın) köməyilə hazırlanmış (M.Rəfilinin təxmin etdiyi kimi) “Zəhra xanımın nəğmələri”nin tərcüməsi də var; Polonski “Tatar nəğməsi”ni Bakıxanovun sətri tərcüməsi əsasında yazmışdır” . [12, s.16]

Y.P.Polonskinin 1849-cu ildə Tiflisdə nəşr etdirdiyi və şairin Qafqaz təəssüratlarını, xüsusilə gürcü həyatını əks etdirən 12 şeirdən ibarət “Sazandar” kitabçasının ilk cümlələri belədir: “Sazandar” gürcü sözüdür, tatar dilində “aşıq”, rus dilində “певец” sözü ilə eyni mənanı ifadə edir. Zaqafqaziya xanəndələri, onların əksəriyyəti müsəlmandır, özlərinin (və ya başqalarının) şeirlərini çianuri və qaval sədaları altında oxuyurlar, bu sözləri nadir hallarda yazıya alır və heç vaxt çap etdirmirlər...” [11, s.3]

Mənə elə gəlir ki, rus şairinin gürcü dilindən aldığı “sazandar” adı ilə tanıdığı və əksəriyyəti müsəlman olan Qafqaz musiqiçiləri, elə onun özünün dəqiqləşdirdiyi kimi, aşıqlar və xanəndələr olub. Aşıqların çaldıqları alət isə çianuri (kamança kimi kəmanə ilə çalınan alətdir) deyil, saz ola bilərdi və “saz” sözü ilə “sazandar” sözünün eyni kökdən gələn qohumluğu da bunu təsdiqləmək üçün ciddi əsas sayılmalıdır...

Təxminən beş il Tiflis mühitində yaşayan, bu müddət ərzində aşıq sənəti barədə müəyyən təsəvvürü olan Y.P.Polonskinin ikinci “Tatar nəğməsi”ni deyişmə formasında qələmə alması onun yerli mədəni mühitə bələdliyindən, Eyxenbaumun vurğuladığı kimi, “Azərbaycan folkloruna ciddi marağından” və müəyyən dərəcədə yiyələnə bilməsindən irəli gələ bilərdi.
İkinci “Tatar nəğməsi”ndə deyişmə xristian qızla müsəlman oğlan arasındadır. Qız oğlana uzaq diyardan (bura Təbriz, İsfahan və ya Ərdəbil deyil) səslənir, oğlanı onu görə bilməsi üçün camaata qoşulub Şam şəhərinin darvazası önünə gəlməyə çağırır: başqa cür onlar görüşə bilməzlər. Oğlan isə qızın ibadət elədiyi məbədə qibtə elədiyini bildirir. Qızın ibadət elədiyi məbəddə onun Allahına dua edəcəyini deyir. Şeir qızın sözləri ilə bitir:

Чтоб не разлучаться
Нам с тобой – к востоку
Преклани колена
И молись Пророку!
Нашему же Богу
Помолюсь сама я,
Жарким сердцем плакать
Не переставая. [13, s.173]

Ayrılmamağımız üçün –
Üzü qibləyə
Diz üstə çök
Peyğəmbərə dua elə!
Bizim Allahımıza
Mən özüm dua eləyərəm
Yanar ürəyimlə
Durmadan ağlayaraq.

Şeirin məzmunu və buradakı sevgi motivi ilə Azərbaycan folkloru arasında gözlə görünən bir əlaqə vardır. Şeiri oxuyanda ağıla ilk gələn müsəlman oğlanla xristian qızın faciəli məhəbbətindən bəhs edən “Əsli və Kərəm” dastanı olur. Əminliklə deyə bilərik ki, Y.P.Polonski Tiflisdə yaşayarkən digər folklor nümunələri ilə yanaşı, “Əsli və Kərəm” dastanı ilə də tanış olmuş və bu dastandan təsirlənmişdi. Bunu şairin “Сатар” (“Səttar”) şeiri təsdiqləyir. Müəllifin Tiflisdə yaşayan məşhur İran xanəndəsi kimi təqdim etdiyi, milliyyətcə azərbaycanlı Səttar Ərdəbildə doğulub, xanəndə kimi İranda şöhrət qazanandan sonra Naxçıvana və oradan Qafqazın inzibati və mədəni mərkəzi Tiflisə köçmüşdü. Y.P.Polonski şeirdə Səttarın səsinin təsirinə qapıldığını, bir sözünü belə başa düşmədiyi mahnının sədaları altında hüznlü xəyallara daldığını yazır:

Не знаю, что поёшь – быть может, песнь Кярама,
Того певца любви, кого сожгла любовь…
...Не знаю, – слышу вопль – и мне не нужно слов! [10, s.143]

Bilmirəm nə oxuyursan – bəlkə Kərəmin mahnısıdır,
Eşqin yandırdığı o məhəbbət müğənnisinin...
...Bilmirəm, fəryad eşidirəm – və mənə söz heç gərək deyil!

Bu şeirdə də Y.P.Polonskinin tar və ya kaman ilə gürcü musiqi aləti olan çianuru dəyişik saldığını görürük. Sanki rus şairinin nəzərində bütün yerli musiqi alətləri çianurdur. Bu, İ.N.Berezinin Buzovnada aşığı bard adlandırmasına, aşığın çaldığı sazı balalaykaya, yaxud balabanı fleytaya bənzətməsinə oxşayır. Şeirin bir yerində müəllif Səttarın çianurun müşayiətilə oxuduğundan bəhs edir. Halbuki Səttar mahnılarını tarın və kamanın müşayiəti ilə oxuyurdu. Seyid Əzim Şirvani dillər əzbəri olan “Guş qıl...” müxəmməsində tarın Səttarın səsindən cuşə gəldyini yazmışdı: “Tar hər ləhzə gəlib vəcdə deyər: ya Səttar”... [7, s.386]

“Tatar nəğməsi”nin tarixi ilə bağlı bu təfərrüatı verməkdə məqsədim indiyədək Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsəri kimi təqdim edilməkdə olan şeirin mənbəyinin dəqiqləşdirilməsidir. Çünki A.Bakıxanovun müxtəlif illərdə nəşr edilmiş kitablarında bu şeirin orijinalı haqqında müfəssəl olmayan ziddiyyətli qeydlər verilib. Şairin həyat və yaradıcılığının fədakar tədqiqatçısı və bədii əsərlərindən ibarət kitablarını tərtib edən, kitablardakı mətnlərə qeyd və şərhlər yazan, eləcə də şairin farsca şeirlərini dilimizə tərcümə edən mərhum Məmmədağa Sultanov 1957-ci ildə farcadan tərcümə və nəşr etdirdiyi “Hind şahzadəsi” kitabının ön sözündə “Tatar nəğməsi”ni “Bakıxanovun rus dilinə tərcümə etdiyini” [4, s.5] göstərmişdi. Sonrakı nəşrlərdə isə “Tatar nəğməsi” A.Bakıxanovun orijinal əsəri kimi təqdim edilib və vurğulanıb ki, “Xüsusilə “Tatar (Azərbaycan) nəğməsi” adlı şeirinin rus dilinə tərcüməsi müəllifinə (A.Bakıxanova – M.O.) böyük şöhrət qazandırmışdı”. [5, s.438-439]

Görünür, sonrakı kitablarda şeirin rus dilindən Azərbaycan dilinə kim tərəfindən tərcümə edildiyinin göstərilməməsi də “orijinallığa” kölgə salmamaq məqsədi daşıyıb...

Sual doğuran daha bir məqam da A.Bakıxanovun əsəri kimi nəşr edilmiş şeirin quruluşu ilə bağlıdır. Azərbaycan dilində “Tatar nəğməsi” bütöv bir deyişmə kimi təqdim olunur: şeirin birinci hissəsi qızın, ikinci hissəsi isə oğlanın dilindən verilir. Birinci hissə A.Bakıxanovun sətri tərcümə edərək Zablotsliyə verdiyi və Y.P.Polonskinin həmin mətn əsasında 1846-cı ildə yazdığı şeirin bədii tərcüməsidir (tərcümənin keyfiyyəti başqa söhbətin mövzusudur). Lakin mətndə oğlanın adından verilmiş ikinci hissənin hansı mənbədən götürüldüyü göstərilmədiyinə görə şeirin orijinalının mənşəyi müəmmalı qalır. Təəccüb doğuran da budur ki, həmin mətn Y.P.Polonskinin yazıma tarixini 1852-ci il göstərdiyi mətn deyil, daha dəqiq desək, Y.P.Polonskinin kitabında belə bir nəğmə yoxdur...

M.Sultanov A.Bakıxanovun 1964-cü ildə nəşr edilmiş “Bədii əsərləri” kitabının müqəddiməsində “Tatar nəğməsi” barədə belə yazmışdı: “Bakıxanovun bu şeiri Azərbaycan xalq ədəbiyyatında böyük şöhrət qazanmış aşiqanə deyişməyə bənzəyir. Bu nəğmə son dərəcə sənətkaranə yazılmışdır. Həmin şeirdə oğlanla qız arasında gedən aşiqanə dialoq bir nəğmə halında ifadə edilmişdir” . [6, s.10]
Məsələ bundadır ki, “aşiqanə dialoq” forması Y.P.Polonskinin 1852-ci ildə yazdığı ikinci nəğməyə aiddir. İlk variantı 1846-cı ildə (Y.Polonski onda Tiflisə yenicə gəlmişdi) yazılmış, 1851-ci ildə tamamlanmış birinci nəğmə İrəvan dağlarının o tayından səslənən qızın dilindən verilmiş monoloq formasındadır və nəğmənin nəqaratı rus alimi İ.N.Berezinin Buzovnada Əlyar bəyin verdiyi ziyafətdə Abşeron aşığının oxuduğu mahnının nəqaratı ilə eynidir...

Vaxtilə “Tatar nəğməsi”ni Polonskinin alman dilindən ruscaya tərcüməsindən (???) Azərbaycan dilinə çevirdiyini” [6, s.16] yazan M.Sultanovun orijinalı əldə olmayan şeirin poetik keyfiyyətləri haqqında mülahizələri isə həm ədəbiyyatşünaslıq, həm də sağlam məntiq baxımından ziddiyyətli və qəbuledilməz görünür. Burada artıq yeni iddia ortaya atılır, xalq mahnısının A.Bakıxanovun şeirinin mətninə bəstələndiyi iddia olunur: “Qüdsinin “Tatar (Azərbaycan) nəğməsi” adı ilə şöhrət tapan haman nəğməsi yüksək sənətkarlıqla yazılmış gözəl bir əsər kimi, xalq arasında dillər əzbəri olmuşdur. Təəssüf ki, bu əsərin Bakıxanovun özünün yazıb polyak şairi Lado Zablotskiyə verdiyi orijinalı əlimizdə yoxdur. Buna görə də onun forması haqqında fikir yürütmək çətindir” . [6, s.10]

Təəssüf doğuran bu fakt istər-istəməz M.Sultanovun farscadan çevirdiyi və A.Bakıxanova aid olduğunu iddia etdiyi şeirlərlə bağlı da müəyyən şübhələr və tərəddüdlər oyadır...

***
Bu yazının əvvəlində diqqəti İ.N.Berezinin Abşeronda qonaq olarkən Buzovnada, yerli zadəgan Əlyar bəyin evində dinlədiyi aşıq mahnısını Şərq ölkələrinə səfəri boyunca unutmadığına, uzun zaman bu nəğmənin təəssüratları altında yaşadığına yönəltmişdim:

Mənə daş atma,
Onsuz da mən yaralıyam.

Bakı xanları xanədanının varisi Abbasqulu xanın vaxtilə rus dilinə çevirərək polyak şairi Tadeuş Lado Zablotskiyə təqdim etdiyi “Tatar nəğməsi”nin daha əvvəl başlayan Avropa səyahəti Tiflisdə sürgün həyatı yaşayan Lado Zablotskinin vaxtsız ölümü ilə səmtini dəyişmiş, şeirin kitabdan-kitaba yeni səyahəti başlamışdı. Düşünürəm ki, “Tatar nəğməsi”nin kitabdan-kitaba səyahəti də İ.N.Berezinin Şərqə səyahəti qədər macəralı və maraqlıdır...

Ədəbiyyat:

⦁ Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi. Seçilmiş əsərləri, Bakı: Avrasyapress, 2005.
⦁ Feyzulla Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: “Elm və təhsil”, 2017.
⦁ Ə.İsazadə. Aleksandr Xodzkonun «Koroğlu» eposu (dastanı) haqqında kitabında Azərbaycan xalq musiqisi nümunələri. http://www.musigi-dunya.az/magazine2/articles/22/22p.html
⦁ Sultanov M. Bakıxanovun tərcümyeyi-halına dair bəzi qeydlər. /A.Bakıxanov. Hind şahzadəsi. Bakı: Uşaq və Gənclər Nəşriyyatı, 1957.
⦁ Sultanov M. Ön söz / Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi. Seçilmiş əsərləri, Bakı: Avrasyapress, 2005.
⦁ Sultanov M. Ön söz. / A.Bakıxanov. Bədii əsərlər. Bakı: Azərnəşr, 1964.
⦁ Şirvani S.Ə. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə, I cild. Bakı: Avrasyapress, 2005
⦁ И. Березин. Поездка на Апшеронский полуостров (Из путевого журнала). Казан: 1847
⦁ И.Н.Березин. Путешествие по Дагестану и Закавказью. Казань: 1849.
⦁ Полное собрание стихотворений Я.П.Полонскаго в пяти томах. Том первый. С-Петербург: изд. А.Ф.Маркса, 1896
⦁ Я. Полонский. Сазандар. Тифлис: 1849
⦁ Я. Полонский. Стихотворения (Вступительная статья, подготовка текста и примечания Б. М. Эйхенбаума). Ленинград: Советский писатель, 1954.
⦁ Я.П.Полонский. Стихотворения. Санкт-Петербург: 1855.
⦁ Alexander Khodzko. Specimens popular poetry of the Persia, London: 1842
⦁ Friedrich Bodenstedt. Tausend und Ein Tag im Orient. Berlin: 1850.

• Məşhur pianoçu Bakıda çıxış etdi
• Məşhur aktrisa vəfat etdi
• Məşhur aktyor vəfat etdi